ترکیه (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمهوری
ترکیه یکی از کشورهای اسلامی است که بخش عمده آن در
آسیا و بخش دیگر هم در
اروپا واقع شده، پایتخت آن
آنکارا و زبان رسمی‌شان
ترکی و یکی از کشورهای است که از قدیم در حوزه
حج خانه خدا حضور فعال دارد.
جمهوری ترکیه با مساحت ۷۷۹۴۵۲ کیلومتر مربع و جمعیت ۸۰۶۹۴۴۸۵ تن (آمار جولای ۲۰۱۳م) از شمال به
دریای سیاه، از جنوب به
دریای مدیترانه و کشورهای
سوریه و
عراق، از غرب به
دریای اژه و کشورهای
یونان و
بلغارستان، و از شرق به کشورهای
گرجستان و
ارمنستان و
آذربایجان و
ایران محدود شده است.
این کشور از دو بخش آسیایی و اروپایی تشکیل شده است که بخش آسیایی آن ۹۷% از خاک ترکیه را تشکیل می‌دهد و در برگیرنده سراسر
شبه جزیره آناتولی (آسیای صغیر) است و بخش اروپایی آن در جنوب شرقی
شبه جزیره بالکان و قاره اروپا قرار دارد. این کشور به ۸۰ استان تقسیم می‌شود و پایتخت آن آنکارا است.
ترکان ۸۰%، کردها ۱۷%، عرب‌ها ۲% و لازها و گرجیان مسلمان و شمار اندکی از
ارمنیان و یونانیان ۱% باقی‌مانده را تشکیل می‌دهند.
ترکی، زبان رسمی این کشور است که در گذشته با خط
عربی نوشته می‌شد و از هنگام تشکیل جمهوری ترکیه، با خط لاتین نگاشته می‌شود.
بیش از ۹۹% مردم ترکیه مسلمانند و از این شمار ۸۰%
اهل سنت و ۱۵ تا ۲۰% علوی و گروهی هم
شیعه امامی هستند. پیروان اهل سنت بیشتر
حنفی و
شافعی به شمار می‌روند. حنفیان بیشتر در سرزمین‌های مرکزی و غربی ترکیه سکونت دارند و شافعیان که بیشتر
کرد هستند و جمعیتشان کمتر از حنفیان است، در مناطق شرقی کشور سکنا گزیده‌اند. شیعیان که شمار آن‌ها حدود ۱ تا ۵/۱ میلیون تن برآورد شده، بیشتر در شرق و شمال شرقی ترکیه نزدیک مرزهای ترکیه با ایران و ارمنستان ساکن هستند.
آسیای صغیردر حدود ۵۰۰ ق م به تصرف
هخامنشیان درآمد و پس از یورش
اسکندر به سال ۲۳۳ق م به دست
سلوکیان افتاد و پس از مدتی
رومیان بر آن حکم راندند. پس از آن‌که
روم به دو بخش شرقی وغربی تقسیم شد، ترکیه کنونی زیر نظر روم شرقی (
امپراتوری بیزانس) قرار گرفت. در سال
۴۶۳ق/۱۰۷۱م ترکمن‌های مسلمان
سلجوقی در نبرد ملازگرت، رومیان را شکست دادند و نیمه شرقی ترکیه را به دست گرفتند. این، سبب نفوذ
اسلام و زبان ترکی در میان مردم آن سرزمین شد؛ اما همچنان نیمه غربی در دست امپراتوری بیزانس باقی ماند.
پس از کوچ قبایل ترکمن مسلمان از شرق ایران به آسیای صغیر، آنان به تدریج دولت‌های کوچک محلی تشکیل دادند.
قبیله قایی یکی از مشهورترین این قبایل بود.
عثمان بیک، رهبر این قبیله، به سال
۶۹۹ق/۱۳۰۰م حکومتی را که بعدها عثمانی نام گرفت، بنیان نهاد. عثمان بیک و ۳۶
پادشاه دیگر در سال‌های ۱۲۹۹ تا ۱۹۲۲م بر قلمروی گسترده با نام امپراتوری عثمانی حکومت کردند.
ترکیه در
جنگ جهانی اول از هم پاشید و مورد تهاجم
بریتانیا و متحدانش قرار گرفت. وی جمهوری ترکیه را به سال
۱۳۰۲ق/ ۱۹۲۳م بر پایه اصل جدایی
دین از
سیاست بنا کرد و ملقب به
آتاترک گشت. از این‌رو، ترکیه نخستین کشور
سکولار در
جهان اسلام قلمداد می‌شود. او برای نوشتن زبان ترکی، خط لاتین را مرسوم کرد و برای صنعتی کردن ترکیه بسیار کوشید.
دوره عثمانی مهم‌ترین دوره تاریخ حج‌گزاری این منطقه است. گزارش‌های فراوان در باره ارتباط دولت عثمانی و
حرمین در منابع گوناگون یافت می‌شود.
حکمرانان عثمانی توجهی ویژه به
حجاز داشتند و در طول سال‌ها به عنوان
خادم الحرمین به زائران خانه خدا خدمت می‌کردند. این دولت برای حراست و حفاظت از مسیر حج و شهرهای مقدس و نیز زائران خانه خدا، مسؤولیت مستقیم داشت و هر سال کمک‌های نقدی فراوان به
مکه و
مدینه می‌فرستاد. از آن جمله، ارسال صره همایونی و هدایای حکمرانان عثمانی و رجال دربار برای مردم حرمین شریفین بود.
استانبول در مسیر حج زائران مناطق بسیار همچون
آسیای میانه و جمهوری‌های
شوروی قرار داشت و مردم این مناطق به دلیل حمایت و یاری‌های
دولت عثمانی، این مسیر را ترجیح می‌دادند. دولت عثمانی کاروان‌سراها و تکیه‌های فراوان برای
استراحت این حاجیان در مسیر ساخته بود. ایرانیان نیز به دلیل امنیت بیشتر قلمرو عثمانی، بیشتر از این مسیر به حج می‌رفتند. بندرهای این کشور همچون
سینوب و
سامسون محل گرد آمدن حاجیان کشورهای گوناگون بود و حاجیان از آن جا به سفر ادامه می‌دادند.
آثاری متعدد از مردم این منطقه در حوزه مناسک حج و
علم المنازل نگارش یافته که از آن جمله
دلیل المناهل و
مرشد الحاج نوشته عبدالقادر است. این کتاب شرح منازل حج از
اسکدار به
شام و از آن جا به
قدس و سپس مدینه و مکه را به دست می‌دهد.
منازل الحج نوشته
قیس داودی اثری دیگر است که به شرح منازل حج از استانبول به
مصر و سپس حج پرداخته است.
منازل حما، مناسک حج نوشته مصطفی سنایی شرحی از منازل حج از اسکدار به شام و سپس حج به دست داده است.
نهجة المنازل از
محمد ادیب بن محمود درویش، منازل میان اسکدار تا شام و سپس مکه را یاد کرده است. سیاحت‌نامه
یوسف نابی به نام
تحفة الحرمین و منظومه در مناسک حج نوشته
نالی محمد افندی قونوی (م
۱۰۵۸ق) از دیگر آثار در حوزه حج هستند که به زبان ترکی نگاشته شده‌اند.
الرحلة الحجازیه نوشته
اولیاء چلپی (م
۱۰۹۵ق) از دیگر سفرنامه‌های معروف ترکی است. چلپی در این اثر، شرح سفر خود از استانبول به حجاز را به زبان ترکی نگاشته است.
برخی از ساکنان مکه را ترکان تشکیل می‌دادند. بر پایه گزارشی، به سال ۱۸۷۷م بیش از ۵۰۰ ترک در مکه ساکن بودند. بیشتر این ساکنان در شاخه‌های گوناگون نظامی مشغول به کار بودند و برخی نیز به تجارت و فروش
لباس، ادویه و وسایل اروپایی اشتغال داشتند. قاضیان مکه بیشتر دانشورانی ترک بودند که از سوی دولت عثمانی به مکه فرستاده می‌شدند. این قاضیان ریاست مراسمی را بر عهده داشتند که در آن، امیران مکه به حکمرانی نصب می‌شدند.
مردم ترکیه برای سفر حج به
بندر ازمیر می‌رفتند و با عبور از
دریای مدیترانه، به
بندر سعید در
مصر می‌رفتند و پس از شش تا هفت روز سفر بر
دریای سرخ، در
بندر جده پیاده می‌شدند. این حاجیان پیش از سفر به مکه چند روز در مدینة الحجاج می‌ماندند. هر گروه از حاجیان ناگزیر از انتخاب مطوف ویژه خود بودند. مطوف معمولا فقط مسکن و آب برای حاجیان فراهم می‌کرد.
چند سال پیش از اعلان
جمهوریت در ترکیه، با خارج شدن منطقه حجاز از حاکمیت عثمانی و بسته شدن راه‌های آن سرزمین، سفر حج با رکود روبه‌رو شد و شمار حاجیان در این سال‌ها بسیار کاهش یافت. از آن پس نیز مشکلات اقتصادی و رفتارهای دین‌ستیزانه حکومت، موجب شد که بی‌رونقی
حج ادامه یابد. این وضعیت حدود ۳۰ سال یعنی از سال ۱۹۱۷ تا ۱۹۴۷م به درازا انجامید. در این سال‌ها برخی به صورت غیر رسمی و بعضی با گذرنامه‌های ویژه بازرگانان، به حج می‌رفتند.
به سال ۱۹۴۷م اعزام حاجیان به صورت رسمی آغاز گشت و در سال بعد دیگر بار تعطیل شد. می‌توان سال ۱۹۴۹م را سرآغاز اعزام رسمی حاجیان ترک به حج دانست. عوامل متعدد همچون فشار مردم بر حکومت برای بازگشایی راه حج، پایان یافتن دوره تک‌حزبی در ترکیه، و اعزام ترک‌های ساکن مرزهای
روسیه تاثیری بسزا بر گشایش رسمی راه حج داشت.
با وجود مشکلات دیگر چون رواج
وبا و دشواری‌های دریافت ویزا، شمار حاجیان رفته رفته افزایش یافت و در سال ۱۹۵۰م به حدود ۹۰۰۰ تن رسید.
در این سال‌ها، حاجیان ترک در کاروان‌هایی از سه مسیر
سوریه،
فلسطین و
اردن و از سه مسیر زمینی، دریایی و هوایی به حج می‌رفتند. به دلیل ویرانی راه‌آهن حجاز در
جنگ جهانی اول، حاجیان از مسیر فلسطین با کامیون‌های صحرایی به مکه اعزام می‌شدند. پس از اشغال کامل فلسطین به دست
اسرائیل در سال ۱۹۶۷م امنیت این راه به خطر افتاد و حرکت از آن برای زائران ترک ناممکن شد.
حاجیان در مسیر دریایی در پی عبور از
کانال سوئز به
جده وارد می‌شدند. این مسیر نسبت به راه زمینی هزینه کمتر داشت و ۱۰ روز به طول می‌انجامید. شمار حاجیان ترک که از مسیر دریایی به حج مشرف شده‌اند، در سال‌های
۱۳۴۵،
۱۳۴۶ و
۱۳۴۸ق به ترتیب ۱۰۳۹، ۸۷۵ و ۱۲۵ تن گزارش شده است. مسیر هوایی حاجیان ترک نخست به
لبنان و سپس اردن و جده بود که البته به دلیل نقش نداشتن دولت ترکیه در امور حاجیان، با دشواری‌هایی روبه‌رو می‌شد.
از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۷۹م حج ترکیه با فراز و نشیب‌های بسیار روبه‌رو شد و سرانجام با وا‌گذاری امور حج به
سازمان امور دیانت در سال ۱۹۷۹م از ثبات نسبی برخوردار گشت. سازمان امور دیانت پس از وزرات کشور و دفاع، از لحاظ اهمیت، در جایگاه سوم قرار دارد. آژانس‌های سیاحتی نیز بر پایه مصوبه هیئت وزیران به تاریخ ۱۹۸۸م می‌توانند زیر نظر سازمان امور دیانت، به اعزام حاجیان به
عربستان بپردازند. اکنون بخش خصوصی همراه دولت، وظیفه سامان‌دهی امور حج ترکیه را بر عهده دارد. سازمان امور دیانت ترکیه افزون بر انجام تحقیقات حج، بر امور اجرایی حج نظارت می‌کند.
شمار حاجیان این کشور، بسته به اوضاع سیاسی و اقتصادی، نوسان فراوان داشته است. در دهه ۶۰ م قدرت سیاسی ترکیه در دست حزب‌های
لائیک بود و این احزاب از قدرت خود برای محدود کردن اسلام و حج بهره می‌بردند. آن‌ها امکانات لازم را برای اعزام حاجیان ترک ایجاد نمی‌کردند. پس از تبدیل مدیریت حج از یک ارگان دولتی به یک مرکز خدمات اجتماعی به سال ۱۹۶۱م وضع حاجیان ترک بهتر شد.
در میان سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۷م با روی کار آمدن دولت ائتلافی و آسان شدن وضعیت اعزام، شمار حاجیان افزایش یافت.
در این سال‌ها پس از همدستی
اربکان و
اجاوید برای تاسیس اداره مرکزی حج و تمرکز مدیریت حج در دست دولت، شمار حاجیان رشدی چشمگیر یافت. در سال اول سامان‌دهی (۱۹۷۴م) شمار حاجیان ترک به بیش از ۱۰۰ هزار تن رسید که تا پیش از آن پیشینه نداشت. این رشد در سال‌های بعد هم ادامه یافت و به بیش از ۱۳۶۰۰۰ تن به سال ۱۹۷۵م و ۱۳۸۰۰۰ تن در سال ۱۹۷۶م رسید. در این سال‌ها کشور ترکیه بیشترین شمار حاجیان را به حج می‌فرستاد و در ردیف اول کشورهای اسلامی قرار داشت.
اما بحران اقتصادی و هرج و مرج سیاسی در سال‌های ۱۹۷۸ و ۱۹۷۹م باعث کاهش شمار حاجیان این کشور شد.
سال شمار حاجیان
۱۹۵۰ ۶۰۰۰
۱۹۵۴ ۱۲۰۰
۱۹۶۴ ۲۲۳۳۸
۱۹۶۵ ۲۱۶۰۲
۱۹۶۶ ۲۵۹۴۸
۱۹۶۷ ۳۹۳۰۹
۱۹۶۸ ۴۱۹۹۸
۱۹۶۹ ۵۱۰۵۵
۱۹۷۰ ۵۶۵۷۸
۱۹۷۱ ۲۳۹۲۲
۱۹۷۲ ۲۷۲۳۵
۱۹۷۳ ۳۶۲۵۸
۱۹۷۴ ۱۰۶۰۴۵
۱۹۷۵ ۱۳۶۱۱۵
۱۹۷۶ ۱۳۸۰۰۰
۱۹۷۷ ۹۱۰۰۰
۱۹۷۸ ۲۷۰۰۰
۱۹۷۹ ۱۰۰۰۳
۱۹۸۰ ۲۵۳۶۵
۱۹۸۱ ۳۰۴۹۲
۱۹۸۲ ۳۷۲۶۸
۱۹۸۳ ۳۵۹۸۸
۱۹۸۴ ۴۱۵۵۲
۱۹۸۵ ۳۷۷۶۷
۱۹۸۶ ۵۰۰۴۸
۱۹۸۷ ۹۷۳۷۹
۱۹۸۸ ۱۲۰۰۰۰
۱۹۸۹ ۷۴۳۶۶
۱۹۹۰ ۳۳۶۲۷
۱۹۹۱ ۶۲۹۸۹
۱۹۹۲ ۷۳۲۰۰
۱۹۹۳ ۵۷۰۰۰
۱۹۹۴ ۵۶۵۹۱
۱۹۹۵ ۵۵۶۰۰
۱۹۹۶ ۶۰۰۰۰
۱۹۹۷ ۶۱۱۸۳
۱۹۹۸ ۶۴۵۰۰
۲۰۰۰ ۶۵۰۰۰
۲۰۰۳ ۸۹۰۰۰
۲۰۰۶ ۸۰۰۰۰
۲۰۰۷ ۱۵۶۷۰۹
خواستاران
حج تمتع از طریق
مساجد و رسانه‌های عمومی، از هنگام ثبت نام آگاهی می‌یابند. ثبت نام تنها از جانب دولت انجام می‌شود و هر فرد تنها یک بار حق ثبت نام دارد. حاجیان با قرعه‌کشی از میان خواستاران حج انتخاب می‌شوند و کسی نمی‌تواند سهمیه خود را به دیگری وا‌گذار کند. هزینه سفر حج، بسته به نوع هتل و مدت اقامت، تفاوت دارد و میان ۱۸۰۰ تا ۱۹۰۰ دلار گزارش شده است.
حاجیان ترک پیش از آغاز سفر لباس هم‌سان فراهم می‌نمایند و در طول سفر تنها از این لباس‌ها استفاده می‌کنند.
مراسم
عمره نیز به دست سازمان امور دیانت بر پا می‌شود و هزینه آن به سال ۲۰۰۹م بسته به میزان اقامت و تاریخ عزیمت میان ۶۹۵ تا ۱۳۹۵ یورو در گردش بوده است.
سازمان امور دیانت ترکیه و مسؤولان بخش خصوصی دو ماه پیش از عزیمت زائران به
عربستان، به اجاره مسکن در عربستان می‌پردازند. در طول سفر، زائران از خدمات پزشکی و همه امکانات درمانی دولت ترکیه یا عربستان بهره می‌گیرند. در ترکیه یک تا دو ماه پیش از موسم حج، همایش‌های آموزشی بر‌گزار می‌شود که بیشتر با هماهنگی مفتی‌های استان‌ها انجام می‌گیرد.
حاجی در پی بازگشت از مکه، نزد مردم کشورش از جایگاهی والا برخوردار می‌شود. از رسم‌های حاجیان پیش از انقلاب ترکیه، بستن
عمامه روی کلاهشان و پوشیدن عبای ویژه شامی بود. حاجیان ترک معمولاً سوغاتی همچون
تسبیح،
سجاده،
عرقچین و
آب زمزم همراه می‌آورند.
یکی از رسم‌های کهن مردم ترکیه، مراسم
تهنیه بوده است. در این مراسم، خویشاوندان حاجی پیش از عزیمت وی به حج برایش صندوقی می‌خریدند و آن را رنگ سبز می‌زدند و وسایل مهم حاجی را درون آن می‌گذاشتند و به او حاجی افندی می‌گفتند. همسر حاجی تا هنگام بازگشت وی در مهمانی‌ها و شادی‌های بیرون از خانه شرکت نمی‌کرد. یک ماه پیش از بازگشت حاجی، در و دیوار خانه را رنگ سبز می‌زدند و برای
زن و
دختر او لباس ویژه سبز می‌خریدند. جشن سه روزه از دیگر ویژگی‌های مهم این مراسم است. در این سه روز، مراسم خاصی را انجام می‌دهند و دختران با پوشش‌های ویژه حضور می‌یابند.
به استقبال کنندگان خلعت‌هایی به نام
چفیه داده می‌شد و حاجی در آغاز ورود، به دیدن واپسین نفری می‌رفت که به حج رفته بود. در اثنای این دیدار، نوعی
شیرینی به نام «عاشوره» میان مردم پخش می‌کردند. این شیرینی در اصل گونه‌ای شیرینی نذری است که مردم ترکیه در روزهای محرم برای یادآوری شهادت امام حسین (علیه‌السلام) میان مردم پخش می‌کنند. در روستاها نیز نخست نزدیکان حاجی، او را برای صرف غذا دعوت می‌کردند و سپس نوبت به همسایگان می‌رسید. در همه این دعوت‌ها، عالم روستا نیز حضور داشت. پس از خوردن غذا، همه به مسجد می‌رفتند و نماز می‌خواندند. آن گاه در میدان روستا گرد می‌آمدند و حاجی سکه‌هایی را که از پیش برای این مراسم فراهم کرده بود، به سوی مردم می‌انداخت و مردم این سکه‌ها را که متبرک می‌دانستند، نزد خود نگاه می‌داشتند.
۱. آشنایی با کشورهای اسلامی: جمعی از پژوهشگران، زیر نظر حسن روحانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
۲. آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه: محمدهادی فلاح‌زاده، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات، ۱۳۸۴ش.
۳. افادة الانام: عبدالله
بن محمد الغازی (م۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق
۴. تاریخ الحج من خلال الحجاج المعمرین: سلیمان عبدالغنی و سعدالدین اونال، مکه، جامعة‌ام القری.
۵. تاریخ امپراتوری عثمانی: استانفورد جی. شاو، ترجمه: محمد رمضان‌زاده، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
۶. تاریخ امراء المدینة المنوره: عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان.
۷. تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد سباعی (م۱۴۰۴ق)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
۸. ترکیه: کریس ابوک، ترجمه: مهسا خلیلی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۴ش.
۹. جهان اسلام: مرتضی اسعدی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
۱۰. الحج و العمره (ماهنامه): مکه، ۱۴۲۹ق
۱۱. خاطرات سفر مکه: احمد هدایتی و محمد علی هدایتی، تهران،
حیدری، ۱۳۴۳ش.
۱۲. الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۹۹۹م
۱۳. ستة اشهر فی الحجاز: جون کین، ترجمه: ساده‌هادی، بیروت، دار الرافدین، ۱۴۳۲ق
۱۴. ضیوف الرحمن: روبرت بیانکی، ترجمه: سعید محمد، ریاض، العبیکان، ۱۴۲۸ق
۱۵. کاروان نور (ماهنامه): تهران، سازمان حج و زیارت.
۱۶. میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
دوغان، اسراء، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «ترکیه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۳.
