• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترکیب از ماده و صورت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بیشتر فیلسوفان، ترکیب از ماده و صورت را ترکیب حقیقیِ خارجی می‌دانند؛ برخی دیگر عقیده دارند که ترکیب خارجی، نمی‌تواند ترکیب حقیقی باشد؛ اما برخی دیگر بر این مطلب اتفاق‌نظر دارند که ترکیب ماده و صورت ترکیبی حقیقی است و میان اجزای آن اتحاد حقیقی وجود دارد.


ترکیب در فلسفه به معنیِ «یکی شدنِ چند چیز» یا «اتحاد امور کثیر» است.

ترکیب در فلسفه، چندگونه تقسیم دارد:
۱. تقسیم به حقیقی و اعتباری؛
[۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۴.    
[۲] "ترکیب حقیقی".
[۳] "ترکیب اعتباری".

۲. تقسیم به عقلی و خارجی؛
[۴] "ترکیب خارجی".
[۵] "ترکیب عقلی".

۳. تقسیم به انضمامی و اتحادی.
[۶] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق؛ اصفهان، مهدوی، بی‌تا، ج۱، ص۱۶۰. برای تعریف هریک از این اصطلاحات، به ذیل واژه مربوط به آن رجوع کنید. مثلِ واژه "ترکیب حقیقی".


در فلسفه اسلامی، بیشترِ فیلسوفان انواعِ جسم را مرکب از دو جزء می‌دانند: ماده و صورتِ نوعیه. ماده جزءِ قابلی و بالقوه جسم است و صورت نوعی، جزء فاعلی و بالفعل آن محسوب می‌شود. این دو جزء، وقتی در ذهن به‌نحوِ لابشرط تصور می‌شوند همان جنس و فصل ماهیات خواهند بود.
[۷] "ماهیت لابشرط" و "ماهیت بشرط لا".
در واقع مصداق خارجیِ اجزای عقلی ماهیت، یعنی جنس و فصل به ترتیبْ همان ماده و صورتِ خارجی‌ است
[۸] الأسفار الأربعة، شیرازی، صدرالدین؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م، ج‌۲ ص‌۳۹.    
و تنها تفاوت آنها این است که ماده لحاظِ بشرط ‌ِلای جنس و جنس، لحاظ لابشرط ماده است و صورت، لحاظ بشرط لای فصل و فصل، لحاظ لابشرط آن است.
[۹] نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۱.    
[۱۰] نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۷.    


بیشتر فیلسوفان، ترکیب از ماده و صورت را ترکیب حقیقیِ خارجی می‌دانند؛ یعنی معتقدند: اولاً ماده و صورت، اتحاد حقیقی دارند و در عالم واقع، ذات و وجودی غیر از ذات و وجودِ ماده و صورت، در ازایِ کلِ مرکب (یعنی نوعی از جسم) قرار دارد که این، ویژگیِ ترکیب حقیقی است و ثانیاً این دو جزء در عالم واقع، دارای تمایز و کثرت حقیقی هستند؛ یعنی هر یک علاوه بر اتحادی که با هم دارند، وجود و ذاتی نیز برای خود دارند که این ویژگی، مشخصه ترکیب خارجی است. بدین ترتیب از نظر این فیلسوفان، جسم، در واقع دارای سه وجود و ذات است: وجود و ذات هریک از اجزاء و وجود و ذات کل مرکب (خود جسم).


اما دیدگاهِ سید سند و به تَبَعِ او ملاصدرا، در بابِ خارجی بودنِ ترکیب ماده و صورت و اساساً در موردِ مرکب حقیقی خارجی، با دیدگاهِ مشهور متفاوت است. ملاصدرا عقیده دارد که ترکیب خارجی، نمی‌تواند ترکیب حقیقی باشد؛ زیرا ترکیب حقیقی، به معنای ترکیبی است که در خارج، وجود و ذاتی واحد در ازای مرکبْ تحقق دارد که این، با ویژگیِ ترکیب خارجی، یعنی تعدد وجودِ اجزا در متنِ واقع، سازگار نیست. زیرا تعدد وجود آنها عدمِ اتحاد حقیقی آنها را اقتضا دارد و اگر گفتیم ترکیبی، خارجی است، دیگر میان اجزای آن نمی‌توان اتحاد حقیقی یافت و ترکیب، حقیقی نخواهد بود.

اما از نظر ملاصدرا اجزای مرکب حقیقی تا نسبت به یکدیگر نیازمند و فقیر نباشند، ارتباط و اتحاد حقیقی نمی‌یابند و حقیقت واحدی را تشکیل نمی‌دهند و همین احتیاج و نیاز اجزا به یکدیگر، نشان‌دهنده آن است که ترکیب آنها حقیقی است و چون ماده و صورت در تحققشان در خارج، به یکدیگر نیازمندند، ترکیب آنها ضرورتاً ترکیبی حقیقی است.
[۱۱] شرح‌ المنظومة، سبزواری، ملا هادی، تهران، ناب، ۱۳۶۹ش، اول، ج‌۲، ص۳۶۸.
[۱۲] نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۵.    
[۱۳] الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    
البته نیاز این دو به یکدیگر از دو جهت مختلف است وگرنه دور خواهد بود که محال است؛
[۱۴] الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    
زیرا صورت در موضوع و پذیرندهٔ وجودِ خود، نیازمند ماده است و ماده، در فعلیتِ تحققش نیازمند صورت است.
[۱۵] "ماده" و "صورت".


پس همگان (سید سند و ملاصدرا و دیگران) بر این مطلب اتفاق‌ظر دارند که ترکیب ماده و صورت ترکیبی حقیقی است و میان اجزای آن اتحاد حقیقی وجود دارد و چون ملاصدرا ترکیب خارجی را با ترکیب حقیقی ناسازگار می‌داند، خارجی بودنِ ترکیب ماده و صورت را به نفعِ حقیقی بودنِ آن کنار می‌گذارد و می‌گوید جسمْ ترکیبی حقیقی است اما خارجی (به معنای فوق) نیست.

چون ماده و صورت، اجزای مرکب حقیقی‌اند، مرکب (جسم) در وجود و عدمِ خودْ تابع آن‌هاست؛ زیرا وجودِ هر مرکبی نسبت به وجودِ اجزاء خود، در رتبهٔ بعد قرار دارد.
[۱۶] الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    


۵.۱ - ترکیب انضمامی بنابر دیدگاه مشهور فیلسوفان

همچنین ترکیب جسم از ماده و صورت در فلسفه، بنابر دیدگاهِ مشهورِ فیلسوفان، ترکیب انضمامی است؛ زیرا اجزای آن، افزون بر آنکه در عالمِ واقعْ دارای جهتِ وحدتی به‌نامِ "جسم" هستند، عقل در همان واقعیت، آنها را از یکدیگر تمیز می‌دهد و در همان متنِ واقع، میانِ ماده و صورت، تمایز و کثرت می‌بیند. در واقع، دو جزءِ جسم، هریک برای خود ماهیتی کامل بوده، لذا هریک ذات و وجودی مختص به خود دارند. بنابراین طبق دیدگاه این فیلسوفان، مرکب انضمامی می‌تواند واجد یک جهتِ وحدت حقیقی باشد ولذا از نظر این گروه، ترکیب انضمامی، هم ممکن است ترکیب حقیقی باشد و هم ممکن است ترکیب اعتباری باشد.

۵.۲ - ترکیب انضمامی بنابر سید سند و ملاصدرا،

اما طبق دیدگاه سید سند و ملاصدرا، دو چیزی که به نحو انضمامی با هم ترکیب شده‌اند، یک شیء واحد نخواهند بود تا ذات واحدی داشته باشند و ترکیب حقیقی
[۱۷] "ترکیب حقیقی".
به وجود آورند؛ ازاین‌رو تقسیم انضمامی را باید نوعی از تقسیم اعتباری به شمار آورد.
[۱۸] "تقسیم اعتباری".
اما چون اجزای ترکیب انضمامی، در خارجْ دارای تمایز ماهوی و وجودی هستند، این ترکیب، ترکیبی خارجی خواهد بود نه ترکیب عقلی (ذهنی)؛ از‌این‌رو باید گفت که ترکیب انضمامی، طبق نظر صحیح، ترکیب اعتباریِ خارجی است. بدین ترتیب باید گفت از نظرِ سید سند و ملاصدرا، ترکیب ماده و صورت، اتحادی است نه انضمامی؛ چون از نظر ملاصدرا، ترکیب انضمامی نمی‌تواند ترکیب حقیقی باشد، در‌حالی‌که ترکیب ماده و صورت، ترکیبی حقیقی است.
[۱۹] شرح‌ المنظومة، سبزواری، ملا هادی، تهران، ناب، ۱۳۶۹ش، اول، ج‌۲، ص۳۷۰.
[۲۰] نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۶.    


ملاصدرا، افزون بر معنای یادشده از ترکیب خارجی، معنایی دیگر برای ترکیب خارجی ارائه کرده است که از نظر وی، تنها این معنا از ترکیبِ خارجی است که با ترکیب حقیقی سازگار است نه معنای فوق. در این معنای جدید، اجزای مرکب، هرچند در حالِ ترکیب تنها تمایزِ ذهنی دارند، اما این قابلیت را نیز دارند که در خارجْ، در وضعیتی غیر مرکب با هم، به صورتِ جدا و متمایز از یکدیگر موجود باشند؛ مثل ترکیب ماده و صورت نوعی که در ضمن تغییرات و تبدلات مادی، ممکن است این ماده موجود در ضمن یک نوع مادی، در ضمن نوع مادی دیگری تحقق پیدا کند و صورت نوعی آن نیز ممکن است در مرکب دیگری محقق شود. پس این دو جزء، می‌توانند در ترکیب‌هایی دیگر، جدا از هم موجود باشند که این، ویژگیِ همان معنای جدید از ترکیب خارجی است.
[۲۱] . الأسفار الأربعة، ج‌۵، ص ۲۸۳ و ۲۸۴؛ ر.ک:"ترکیب از ماده و صورت".


گفتیم که ترکیب ماده و صورت، ترکیبی حقیقی است که میان آن دو، اتحادی حقیقی وجود دارد. هر اتحاد حقیقی نیازمند جهتِ وحدتی است که اجزا را با یکدیگر متحد کند. در مورد ماده و صورت، فیلسوفان معتقدند که جهت وحدتِ میان آن دو، خودِ صورت است. از طرفی، چون شرف و کمال یک مرکب به جهتِ وحدت آن است باید گفت که هرچه صورتْ قوی‌تر و دارای فقر کمتری به ماده باشد، مرکب از نظر وجودی، قوی‌تر و قوی‌تر خواهد شد تا برسد به صورتی که اساساً نیازی به ماده ندارد که این صورت، همان عقل مجرد می‌باشد.
[۲۲] الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    


۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۴.    
۲. ↑ "ترکیب حقیقی".
۳. ↑ "ترکیب اعتباری".
۴. ↑ "ترکیب خارجی".
۵. ↑ "ترکیب عقلی".
۶. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق؛ اصفهان، مهدوی، بی‌تا، ج۱، ص۱۶۰. برای تعریف هریک از این اصطلاحات، به ذیل واژه مربوط به آن رجوع کنید. مثلِ واژه "ترکیب حقیقی".
۷. ↑ "ماهیت لابشرط" و "ماهیت بشرط لا".
۸. ↑ الأسفار الأربعة، شیرازی، صدرالدین؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م، ج‌۲ ص‌۳۹.    
۹. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۱.    
۱۰. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۷.    
۱۱. ↑ شرح‌ المنظومة، سبزواری، ملا هادی، تهران، ناب، ۱۳۶۹ش، اول، ج‌۲، ص۳۶۸.
۱۲. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۵.    
۱۳. ↑ الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    
۱۴. ↑ الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    
۱۵. ↑ "ماده" و "صورت".
۱۶. ↑ الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    
۱۷. ↑ "ترکیب حقیقی".
۱۸. ↑ "تقسیم اعتباری".
۱۹. ↑ شرح‌ المنظومة، سبزواری، ملا هادی، تهران، ناب، ۱۳۶۹ش، اول، ج‌۲، ص۳۷۰.
۲۰. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۶.    
۲۱. ↑ . الأسفار الأربعة، ج‌۵، ص ۲۸۳ و ۲۸۴؛ ر.ک:"ترکیب از ماده و صورت".
۲۲. ↑ الحاشیة علی‌ الإلهیات، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ قم، بیدار، بی‌تا، ص۱۷۸.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ترکیب از ماده و صورت».    




جعبه ابزار