تذکره نصرآبادی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکره نصرآبادی، تذکره شاعران فارسیگوی دوره
صفوی ، تألیف محمدطاهر نصرآبادی میباشد.
نصرآبادی تذکره خود را با جملاتی به نثر مصنوع در
حمد باری تعالی آغاز، و سپس با نثری ساده از فضیلت سخن منظوم بحث میکند و ضمن ذکر تذکرههای پیشین و معاصر خود که به نظر میرسد در تألیف تذکرهاش از برخی آنها به ویژه تحفه سامی متأثر بوده است، سبب تألیف کتاب (در ۱۰۸۳) را ذکر میکند.
او در پایان دیباچه و پیش از بیان فصول کتاب، شاه
سلیمان صفوی را
مدح میگوید.
فصلهای کتاب عبارتند از:
مقدمه، درباره شاهان و شاهزادگان صفوی که شعر سرودهاند.
فصل اول، درباره امیران و ملازمان دربار صفوی و تیموریان هند که شاعر بودهاند، مشتمل بر سه «فرقه» : امیران
ایران ، امیران
هندوستان ، وزیران و مستوفیان میباشد.
فصل دوم، در ذکر
سادات و
نجبا و اشعار آنان میباشد.
فصل سوم، درباره دانشمندان و خوش نویسان و متصوّفه که شعر نیز سرودهاند، مشتمل بر سه فرقه:
علما و
فضلا ، خوش نویسان، درویشان میباشد.
فصل چهارم، در شرح احوال شاعران، مشتمل بر سه
فرقه : شاعران
عراق و
خراسان ، شاعران
ماوراءالنهر ، شاعران هندوستان میباشد.
فصل پنجم، درباره خویشان مؤلف و زندگینامه و اشعار خود مؤلف میباشد.
فصل ششم در خاتمه، و در ذکر مادّه تاریخ و لغز و معماهای متقدمان و معاصرانِ مؤلف میباشد و مشتمل بر دو «دفعه» : دفعه اول، آنهایی که سراینده مشخص دارند؛ دفعه دوم، آنهایی که سراینده نامعلوم دارند.
هر دفعه خود به سه «حرف» تقسیم شده است: حرف اول درباره مادّه تاریخ، دوم در به باره لغز و سوم درباره معما است.
تاریخ اتمام تذکره نصرآبادی معلوم نیست. نصرآبادی در یکی از نسخههای خطی کتاب که در ۱۰۹۱ کتابت شده، یادداشتی با
تاریخ غره
رجب ۱۰۹۱ از خود باقی گذاشته و توصیه کرده است که دیگران اگر نکتهای به نظرشان رسید، به تذکره او اضافه کنند.
بعداً برخی از وقایع تا ۱۱۱۵ نیز به تذکره نصرآبادی اضافه شده است؛ نظیر سال فوت
طاهر قزوینی و مسیحای معنی.
شاید کسی غیر از او به تذکرهاش چیزی افزوده و شاید هم او خود بعداً تذکرهاش را تکمیل کرده باشد.
شرح احوال شاعران در این تذکره موجز و مختصر است.
مؤلف بیشتر به خلق وخوی و رفتار و نیز هیئت ظاهری افراد توجه کرده است؛ آثار، شغل، منصب، خویشان و دوستان و استادان آنان و گاه حادثه مهمی را که در زندگیشان روی داده، مانند
فوت فرزند یا
عشق و
جنون آنان، ذکر کرده و از هر شاعر یک یا چند بیت نقل کرده و گاه نیز با عباراتی در حد
تمجید یا
تقبیح به نقد اشعار آنان پرداخته است.
تذکره نصرآبادی گذشته از آنکه در بررسی شعر و شاعریِ عهد
صفوی سودمند است، مرجعی بسیار مهم برای آشنایی با
تاریخ اجتماعی و
فرهنگ و
ادب عامه ایران در آن دوران است.
در فصل اول و دوم کتاب، ضمن آنکه برخی از خاندانهای اشراف و سادات و نجیب زادگان عهد صفوی که در اداره کشور دست داشتهاند معرفی شدهاند، بسیاری از منصبها و عنوانهای اداری و حکومتی آن دوره نیز ذکر شده است؛ نظیر آبدارباشی گری،
احتساب،
ایشک (=ایشیک) آقاسی باشی دیوان،
بیگلربیگی،
تحویلداری،
توپچی،
جارچی باشی،
داروغگی،
دیوان بیگی،
شیخ الاسلامی،
قورچی گری شمشیر،
کتابداری،
کلانتری،
میرجملگی،
نقابت
و یوزباشی گری
این مناصب نزدیک به یکصدوبیست منصب است که برخی از آنها در کتابهای دیگر نیست.
تذکره نصرآبادی نشان میدهد که بسیاری از شاعران دوره صفوی یا برای
تجارت و یا برای پیوستن به دربار پادشاهان
هند ، به آن سرزمین آمدوشد داشتهاند و شماری از آنان مدتی از عمر خود را در آنجا گذرانده اند. (جاهای متعدد)
چون بیشتر شاعران آن دوران از پیشه وران بودهاند، با ذکر پیشه آنان، شماری شایان توجه از اصناف دوره صفوی در این کتاب ثبت شده است؛ نظیر پیراهن و زیرجامه فروش،
ترکشدوز،
شَعرباف،
قَمچی (تازیانه) باف
و لَندَره (نوعی جامه) دوز.
ذکر قهوه خانههای مشهور مانند قهوه خانه
عرب در
اصفهان ،
ذکر نام برخی از امامزادهها مانند امامزاده
زین العابدین در اصفهان
و امامزاده
سهل علی در
همدان ،
مدرسهها نظیر مدرسه جدة
شاه عباس دوم و مدرسه
شیخ لطف اللّه ،
مسجدها نظیر
مسجد امام
حسن عسکری علیهالسلام در
قم ، مشهور به
مسجد عتیق ،
تکیهها، بازارها، بیمارستانها و محلهها از دیگر ویژگیهای سودمند تذکره نصرآبادی برای مطالعات جغرافیای تاریخی و شهری است.
اشاره به قلندران و درویشان که یکی از مناصب آنها «باباییِ» تکیهها و حیدری خانهها بوده است،
مداحی درویشان،
مراسمی نظیر شاهنامه خوانی،
رواج تصنیف و آهنگ سازی و آوازخوانی و ذکر نغمهها و مقامهای موسیقی
و اینکه خوش نویسان در پیری عینک به چشم میزدند
و برای چشمان ناقص، چشمی از مینا (شیشه) میساختند،
اشاره به مراکز
لهو و لعب مانند شرابخانه
و قمارخانه،
توضیح درباره قهوه خانه که کانون شاعران برای عرضه اشعارشان بوده (ص ۷۰۷ ۷۰۸)، اشاره به نام برخی زنان بدکار که شهرت داشتند،
نام برخی از قهوه چیان که برخی از شاعران به آنان دلباخته بودند،
اشاره به اینکه بعضی شاعران به کوکنار و
افیون معتاد بودند
و ذکر اشعاری به گویش قدیم تهرانی
از جمله مواردی است که در بررسی فرهنگ و ادب عامه و تاریخ اجتماعی ایران در عهد صفوی شایان توجه است.
مادّه تاریخهای پایان کتاب نیز بر ارزش تاریخی آن افزوده است.
این همه تذکره نصرآبادی را از تذکرههای دیگر متمایز کرده است.
تذکره نصرآبادی در ۱۳۱۷ ش به اهتمام حسن وحید دستگردی به طبع رسید و در ۱۳۵۲ ش تجدید طبع شد.
تصحیح جدیدی از این کتاب نیز به کوشش احمد مدقّق یزدی در ۱۳۷۸ ش منتشر شده است که فهرستهای ممتّعی دارد.
(۱) ایرج افشار، «تاریخ نصرآبادی»، در یاد بهار: یادنامه دکتر مهرداد بهار، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۲) احمد گلچین معانی، «نظری به تذکره نصرآبادی»، در نامواره دکتر محمود افشار، ج ۴، چاپ ایرج افشار و کریم اصفهانیان، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۳) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکره نصرآبادی»، شماره ۳۴۰۳. .