تخته‌چیها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تخته چیها (یا تخته جیها)، گروهی قومی، احتمالاً
ترکمن تبار، با رسم
ازدواجِ عمدتاً درون قبیله ای می‌باشند.
تخته چیها از فرقه های
علوی به شمار می‌آیند و در روستاها یا شهرهای کوچک مناطق جنگلی جنوب و جنوب غربی آناطولی زندگی می‌کنند. شمار
جمعیت آنان را بین صدهزار تا چهارصد هزار تن تخمین می‌زنند. مراکز اصلی تخته چیها، مناطق ادنه، آلانیه، انطالیه، آیدین، بالیکسیر، فینیکه، ایچل، اسپارتا، ازمیر، ملطیه، مرعش، مغله و سلفکه است. بویژه جنوب غربی آناطولی را محل سکونت چندین قبیله ترکمن دانسته‌اند که سربازان
شاه اسماعیل بوده اند. جالب توجه این‌که تخته چیها در اواخر دوره عثمانی، اتباع ایرانی به شمار می‌آمدند و ازاین‌رو تا پایان قرن سیزدهم/ نوزدهم از سربازی معاف می‌شدند.
تخته چیها همانطور که از نامشان پیداست، سنّتاً از راه جنگلداری و
تجارت چوب و الوار امرار معاش می‌کردند. در دوره جمهوری، هنگامی که
جنگل‌ها تحت نظارت و مدیریت
دولت قرار گرفتند و حفاظت از آن‌ها به قانون تبدیل شد، معدودی تخته چی به امرار معاش از طریق جنگلداری ادامه دادند. در واقع، بسیاری از آنان در زمینه‌های گوناگون اقتصادی به فعالیت پرداختند و شیوه سنّتی زندگی خود را تغییر دادند.
امروزه بیش‌تر تخته چیها در مکان ثابتی استقرار دارند و فقط تعداد اندکی از آنان شیوه زندگی عشایری (کوچ نشینی) را که تا اوایل قرن چهاردهم/ بیستم وجه غالب زندگی ایشان بود، حفظ کرده اند (کهل، ۱۹۸۸).
طبق سنّت شفاهی، تخته چیها اصالتاً خراسانی بودند و بیش از چهارصد سال پیش، از منطقه
بغداد مهاجرت کردند. به احتمال قوی، آنان بعدها به تخته چیها مشهور شده اند، یعنی هنگامی که عثمانیان آناطولی در قرن دهم/ شانزدهم آزار و اذیت علویان را به جایی رساندند که آنان ناگزیر شدند به مناطق جنگلی دور از دسترس پناه ببرند. در دفاتر مالی عثمانی، عنوان تخته چی صرفاً از قرن دهم/ شانزدهم به بعد یافت می‌شود، یعنی از زمانی که به عنوان «جماعت تخته چی» مورد توجه قرار گرفتند.
راجع به این جماعت تخته چی، متون و
روایات بعدی حکایت از این دارد که شماری از اقوام یا طوایف تخته چی از طریق شجره خانوادگی خاصی به
امام رضا علیه‌السلام می‌رسند. هرچند واحدهای مستقل عشیره ای اهمیت خود را کاملاً از دست داده اند، شجره نامه‌هایی خانوادگی که به یکی از دوازده امام می‌رسند، همچنان به عنوان منابع مشروعیت رهبری دینی در میان جماعت تخته چیها از اهمیت برخوردارند.
تخته چیها یازده امامی را که فرزندان
امام علی علیه‌السلام هستند، منازل الاهی می‌شمارند و معتقدند که امام علی تجلی
خداوند بر روی
زمین است و نسبت او را با
پیامبر نسبت باطن به ظاهر و صامت به ناطق می‌دانند. به عبارت دیگر، مرتبه و شأن
حضرت رسول را بُعد ظاهریِ وحی دانسته و او را سخنگوی حضرت علی می‌پندارند و امام علی را بُعد باطنی و منبع وحی تلقی می‌کنند. با اینهمه،
اللّه و رسول و علی هم زمان وحدت جدایی ناپذیری را تشکیل می‌دهند، وحدتی برخاسته از موهبت تجلی نور الاهی، که پرتوی از آن در هر انسانی موجود است. نیل به درک این حضور الاهی در شخص، نتیجه
خودشناسی است.
نظام چهار مرتبه ای
شریعت ،
طریقت ،
معرفت و
حقیقت که در
عرفان اسلامی گسترش یافته و مؤمن حقیقی ناگزیر از پیمودن آن برای رسیدن به
سعادت است، پشتوانه آموزه‌های تخته چیها شمرده می‌شود. آنان شریعت را طرد می‌کنند، زیرا معتقدند که در مرتبه طریقت متولد می‌شوند. در این خصوص آمده است که شریعت در زبان است، حال آن‌که طریقت در روح جای دارد.
از نظر
سازمان دینی ، جماعت تخته چیها نوعی دوگانگی در خود می‌بینند که ناشی از وابستگی هویت قومی (اُیْماق) آنان به یکی از دو مرکز
مرجعیت دینی (اُجاق) است. یکی از دو مرکز «یایین یاتیر اجاقی» در نارلی دره است و دیگری «حاجی امیرلی اجاقی» در رشادیه. مناصب زعامت دینی در هریک از این دو مرکز، موروثی است و تمایزشان به اندک تفاوت‌هایی است که در انجام دادن
مراسم عبادی دارند؛ تفاوت در مدت
روزه داری در
محرّم (ده روز در مقابل دوازده روز) و مقدّمات مراسم عبادی در جلسات دینی. اداره این جلسات که به آیین جمع مشهورند، بر عهده
مرشد بابایی است که متعلق به یکی از دو مرکز است. ممکن است در این مجالس فقط زوج‌هایی که تازه به آیین وارد شده‌اند یا
زنان و
مردان همسر از دست داده شرکت کنند. بعلاوه، در مجالس مزبور به‌طور سنّتی به امور اجتماعی، میانجیگری ضمنی در منازعات، و
قضاوت در امور حقوقی نیز می‌پردازند. آیین جمع سالانه به تعدادی محدود، آن هم بعد از برداشت محصول و بویژه در
زمستان ، برگزار می‌شود. در این مدت، باباها برای نظارت بر مراسم جمع و دریافت هدایای مادّی و معنوی از پیروان خود، به میان جماعات و روستاهای تخته چیها سفر می‌کنند. هدف کسانی که در این مراسم شرکت می‌کنند، تجدید عهد و پیمان و طلب
آمرزش برای
گناهانشان است. اهمیت مشارکت کامل یک
زوج در مراسم عبادی در این است که هریک از دو زوج، «مصاحب» دیگری می‌شود. این امر به پیوندی در زندگی اشاره دارد که طی تشریفات و مراسم خاصی مجاز می‌گردد و دوطرف مکلف می‌شوند چیزی را از یکدیگر پنهان نکنند و دارایی‌هایشان را باهم قسمت کنند و در هر شرایط و هر زمانی که نیاز باشد از یکدیگر حمایت نمایند.
در پیوند مصاحب، هرکسی مسئول
سعادت و
کمال اخلاقی دیگران است، درست مانند وظایفی که نسبت خویشاوندی ایجاب می‌کند؛ بنابراین، در جماعات تخته چی، شبکه‌های خویشاوندی و شبکه‌های مصاحب به گونه ای پیچیده با یکدیگر تداخل دارند و به گسترش این جماعات کمک می‌کنند. بخش مهمی از مراسم جمع را نهاد «مصاحب لیک» تشکیل می‌دهد، مانند زمان صرف غذای آیینی در پایان مراسم، که زوج‌های مصاحب با تشریفات تمام برای یکدیگر غذا می‌کشند. قسمت عمده مراسم جمع به
موسیقی اختصاص دارد؛
سرودهای مذهبی (نَفَس) همراه با ساز خوانده می‌شود و مردان و زنان سماع می‌کنند. در این مراسم نوشیدن
مشروب الکلی مجاز است. آنان برای توجیه مراسم خود به گزارشی از
معراج پیامبر اکرم استناد می‌کنند که طبق آن پیامبر هنگام بازگشت از آسمان، در مجلسی متشکل از چهل شخصیت مقدّس به ریاست
امام علی شرکت کرد و طی آن هویت ربوبی و قدسی امام علی را دریافت.
تخته چیها به عنوان بخشی از جماعت گسترده تر
علویان در
ترکیه کنونی، در حرکت احیای علوی که از ۱۳۵۹ ش /۱۹۸۰ آغاز شد، شرکت و آن را یاری کردند. کنفرانس بین المللی «تخته جیلَر» که وزارت فرهنگ جمهوری ترکیه در ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳ در انطالیه برگزار کرد، در روی آوردن به تحقیق درباره این موضوع مؤثر بود.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تخته چیها»، شماره۳۳۶۵.
