تحف العقول (ترجمه حسن‌زاده)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تحف العقول»، ترجمه صادق حسن زاده از جمله ترجمه‌های سلیس و روان این کتاب ارزشمند است. این کتاب با چاپی تقریبا نفیس و زیبا عرضه شده است.
بر این ترجمه اشکالات و ایرادهایی وارد است که در این جا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
مترجمان و محققان معمولا پس از اتمام کار، در مقدمه کتاب، به نحوه
تحقیق ، نسخه‌های مورد
اعتماد ، شیوه
ترجمه ، معرفی کتاب و مؤلف و... می‌پردازند؛ اما این کتاب وزین و مهم فاقد هر گونه مقدمه‌ای از سوی مترجم است.
بسیار بجا بود که مترجم- چنان که که مرسوم اهل
ادب و ترجمه است- نام کتاب‌های مورد استفاده خویش را ذکر می‌کرد.
از کتاب
تحف العقول نسخ خطی زیادی در کتابخانه‌های
ایران موجود است که در میان این آثار نفیس خطی، قدیمی‌ترین نسخه مربوط به مرکز احیاء میراث اسلامی است. با وجود این همه نسخ خطی ارزشمند، مترجم و محقق کتاب از هیچ کدام از این نسخ یادی نکرده است.
اشکال دیگر این تحقیق و ترجمه، نداشتن پانوشت است. گویی محقق و مترجم محترم در اثنای این کار بزرگ به هیچ مشکل خاص، یا تفاوتی در نسخه‌های
بدل و یا به هیچ مطلب تازه‌ای دست نیازیده است؛ البته در غالب مواردی که در بیانات
معصومان ، آیه‌ای از
قرآن آمده است، ایشان نشانی آن
آیه را ذکر کرده و در چند مورد نیز توضیح اضافی داده است؛ اما اولا این توضیحات اضافی در کل کتاب کمتر از شمار انگشتان دست است.
انصاف این است که در ترجمه آقای حسن زاده اشتباه‌های بزرگ، چندان که معنا را دگرگون سازد، بسیار کم و نادر است؛ اما همانند دیگر ترجمه خالی از اشکال هم نیست که در این جا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
خطبه اول
امام علی علیه‌السّلام موسوم به «فی اخلاص التوحید»، ص۱۰۴:
«کل قائم بنفسه مصنوع و کل موجود فی سواه معلول:» «هر چیزی که به ذات خود شناخته شود، شناخته شده است و هر چه به خود برپا نباشد، دیگری اش پرداخته است».
و آن گاه در توضیخ خود- که بین دو قلاب آمده است، می‌نویسد: «در بعضی از نسخه‌های تحف العقول و در
نهج البلاغه به جای «کل قائم بنفسه»، «کل معروف بنفسه» آمده که صحیح تر به نظر می‌رسد و مطابق آن نیز ترجمه کردیم».
این بخش از کلام امام علی علیه‌السّلام در بسیاری از کتب حدیثی اعم از نهج البلاغه،
عیون اخبار الرضا علیه‌السّلام ،
التوحید ،
الامالی (
مفید و
طوسی )،
الاحتجاج ،
بحار الانوار ، و همچنین در دیگر نسخه‌های تحف العقول با کلمه «مصنوع» آمده است. مترجم در فراز گزینه‌ای جمله فارسی خود مصنوع را نیز معروف فرض کرده و «شناخته شده است»، ترجمه کرده است. این ترجمه با روح کلام حضرت بیگانه است و از یک بحث عمیق توحیدی فرسنگ‌ها فاصله دارد. در ترجمه فراز دوم
حدیث ، عبارت «کل موجود فی سواه» را مترجم به «هرچه به خود برپا نباشد»، ترجمه کرده است، در حالی که ترجمه آن بایستی چنین باشد: «هر آنچه در چیز دیگری (یا به چیز دیگر) غیر از خود قائم و پا برجا باشد».
سخنان
امام صادق علیه‌السّلام تحت عنوان «صفه الخروج من الایمان»، ص۵۹۴:
«و قل ما یلبث الانسان علی ضلاله حتی یمیل بهواه الی بعض ما وصفناه من صفه:» «کم باشد که انسان در گمراهی گام بردارد و هوای نفس، او را متمایل به بعضی از آنچه وصف کردیم، نسازد».
مترجم محترم «لبث» را به معنای «گام برداشتن» دانسته، در حالی که «لبث» به معنای توقف، درنگ و ایستادن است و در هیچ یک از کتب لغت چنین معنایی برای آن درج نشده است. طبق ترجمه آقای حسن زاده حرکت کردن در گمراهی و گام برداشتن در این راه موجب خسارت و... می‌شود و طبق فرمایش امام صادق علیه‌السّلام حتی درنگ در گمراهی نیز جایز نیست.
در کلمات قصار امام صادق علیه‌السّلام ، ص۶۶۴:
«ان الله قد جعل کل خیر فی التزجیه:» «به راستی که
خداوند هر خیری را در «آهستگی» نهاده است».
به راستی این «آهستگی» چیست که خداوند در آن هر خیری را نهاده است؟ آهستگی صدا، آهستگی در راه رفتن و... آیا معنای این عبارت برای خواننده روشن است؟! !
استاد علی اکبر غفاری در پانوشت کتاب تحف العقول، چاپ انتشارات اسلامی، کلمه «التزجیه» را چنین معنا نموده است: «تزجیه» به معنای کار آسان، آسان بخشی، کار انجام گرفتنی و رفق و مداراست و نه «آهستگی» و در واقع ترجمه
روایت امام صادق علیه‌السّلام چنین خواهد شد: «به راستی که خدا هر خیر و صلاحی را در رفق و مدارا نهاده است».
از جمله ایراداتی که بر این ترجمه گرفته شده، آن است که از ترجمه آقای اتابکی استفاده شده و تنها برخی از لغات ادیبانه و جمله بندی ایشان تغییر یافته است. آقای اتابکی در ترجمه متون ادبی عربی، زبردستی خویش را با ترجمه این کتاب با عنوان «رهاورد خرد» و بسیاری از کتب دیگر نظیر کتاب وزین
وقعه صفین ، با عنوان
پیکار صفین ، به اثبات رسانده است و لذا در این که به عنوان منبعی مورد استفاده مترجم بوده است، شکی نیست؛ اما ادعای این محقق که بر اثبات آن در انتهای مقاله اش شواهدی را نیز ذکر کرده سخنی بزرگی است که خود مترجم در ضمن مقاله‌ای در مقام پاسخ به آن برآمده است.
۱. مقدمه و متن کتاب.
۲. نگاهی به یک ترجمه، غلامعلی، مهدی، مجله علوم حدیث، پاییز ۱۳۸۲، ص۱۶۳ و بعد.
۳. نگاهی به یک نقد، مجله علوم حدیث، حسن زاده، صادق، تابستان ۱۳۸۳، ص۲۵۶ و بعد.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
