• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تحصیلات محمدرضا پهلوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


محمدرضا شاه پهلوی (زاده ۴ آبان ۱۲۹۸ در تهران - درگذشت ۵ مرداد ۱۳۵۹ در قاهره) دومین پادشاه دودمان پهلوی و آخرین پادشاه ایران بود که از ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ بر ایران حکومت کرد. در این مقاله، تحصیلات وی مورد بررسی قرار می‌گیرد.


محمدرضا پهلوی در ۴ آبان؛ در بیمارستان احمدیه تهران به دنیا آمد.
[۱] پهلوی، محمد رضا، ماموریت برای وطنم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۵۰، ص۶۳.
مادش تاج‌الملوک همسر دوم
[۲] برای اطلاع از همسر اول رضا خان ر.ک.به طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۳.
رضاخان بود. وی زندگی‌اش را در خانه کوچک اجاره‌ای در کوچه نان روغنی‌ها؛ خیابان جلیل آباد سابق آغاز و کمی بعد به خانه‌ای بزرگتر در خیابان حسن آباد انتقال یافت.
پس از انتصاب رضاخان به فرماندهی فوج، زمین وسیعی در چهار راه امیریه خریداری و ساختمانی در آن بنا گردید.
[۳] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
در شانزدهمین ماه تولد محمدرضا، رضاخان طی کودتایی ابتدا وزیر جنگ و سپس رئیس‌الوزاء شد. محمدرضا تا شش سالگی تحت مراقبت مادرش بود.
[۴] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
در آذر ۱۳۰۴ با خلع قاجاریه و تشکیل مجلس موسسان، رضاخان در ۴ اریبهشت ۱۳۰۵ش.تاجگذاری و محمدرضا در شش سالگی ولیعهد ایران شد.
[۵] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.


در شش سالگی وارد مدرسه‌ای به نام، دبستان نظام شد که به دستور رضاشاه در قصر سعدآباد بر روی تپه‌های غیرمسکونی شمال شهر بر پا شد و هدف آن تعلیم ولیعهد دریک محیط نظامی بود.
[۶] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
تعلیمات مدرسه نظام؛ اگر چه دشوار و رمق‌گیر بود؛ اما نیروی مقاومتش را افزود. او همچنین سوارکاری، ژیمناستیک و بوکس را فرا گرفت.
[۷] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۴.

محمدرضا که از محبت مادری محروم شده بود، به دوستان مدرسه‌ای روی آورد که اغلب فرزندان امرای ارتش یا مقامات مهم دولتی بودند.
[۸] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.

محمدرضا در خاطراتش فردوست را صمیمی‌ترین دوست دوران کودکی و نوجوانی‌اش می‌خواند. وی از ۸ سالگی وارد مدرسه نظام شد و علی‌رغم این که پدرش از مقامات دون پایه ارتش بود، به دلیل ابراز لیاقت در تحصیل به این مدرسه و کلاس مخصوص ولیعهد راه یافت و در امتحانات پایان سال اول، شاگرد اول شد، در حالی که ولیعهد خارج از رده قرار داده شد.
[۹] فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۲.

سال بعد کلاس به ساختمانی معروف به خوابگاه در کاخ گلستان منتقل شد، تا ولیعهد به محل زندگی‌اش نزدیک باشد. در این کلاس بود که رضاشاه فردوست را به عنوان دوست و همراه همیشگی پسرش برگزید، تا حتی در روزهای تعطیل نیز تا هنگام خواب با او باشد.
[۱۰] فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۲۶.

محمدرضا همزمان با ورودش به مدرسه آموزش زبان فرانسه را به وسیله معلمی فرانسوی به نام سیلوستر آغاز کرد.
[۱۱] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۵.
خانم ارفع (این معلمه فرانسوی به نام خانوادگی همسر ایرانی‌اش، ارفع نام گرفت.) نیز نظارت بر امور داخلی او را عهده‌دار شد.
[۱۲] پهلوی، محمد رضا، ماموریت برای وطنم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۵۰، ص۸۴.
در این مدرسه علاوه بر دروس روزانه، کاربرد اسلحه و تعلیمات صحرایی انجام می‌شد.
[۱۳] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۴-۹۵.
ولیعهد از ۸ سالگی می‌بایست با شاه ناهار می‌خورد و در جلسات مشورتی وزراء، بازدید واحدها و رژه‌ها شرکت می‌کرد.
[۱۴] معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۱.

رفتار او به خاطر ولیعهد بودنش طی شش سال حضورش در دبستان نظام با شاگردان بسیار ظالمانه بود و برخی را خیلی آزار می‌داد
[۱۵] فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۳۳.
و اولین درس‌های قدرت را از پدرش آموخت.
[۱۶] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۵.

در درس ریاضیات بسیار ضعیف بود و اصولا" حوصله فکر کردن نداشت و از همان کودکی اهل تفکر عمیق و همه جانبه نبود و پیشنهادات را بدون بررسی و در نظر داشتن دور نمای آن می‌پذیرفت. این ویژگی در زندگی آینده و شیوه کشور‌داری‌اش تاثیر عمیق گذارد. در زمینه تاریخ و ادبیات و مسائلی که نیاز به فکر کردن نداشت، نمرات خوبی می‌آورد. در تهران معلمان مراعات او را می‌کردند؛ اما در سوییس بدون در نظر گرفتن موقعیتش با او برخورد می‌شد، به همین دلیل در حل مسائل ریاضی در می‌ماند، با این وجود هیچ تلاشی برای یادگیری آن نمی‌کرد. در علوم طبیعی همچون فیزیک و شیمی، آن چه را در آزمایشگاه می‌دید، فرا می‌گرفت و آن بخش را که مربوط به درک مطلب می‌شد؛ مثل چگونگی ترکیبات و فرمول‌های شیمیایی، کاملا"در می‌ماند.
[۱۷] فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۳۲.

در دوازده سالگی پس از اتمام تحصیلات دبستان در شهریور ماه ۱۳۱۰ به اتفاق برادرش علیرضا، فردوست، مهرپور پسر تیمورتاش (وزیردربار)، خود تیمورتاش، دکتر مودب نفیسی (وی پزشک معالج روزگار کودکی ولیعهد بود که بیماریهای سخت او را معالجه کرده بود وبه عنوان طبیب مخصوص تعیین و کلیه امور تحصیلی وشخصی او را در سوییس بر عهده گرفت.) و آقای مستشار که قبلا"معلم ادبیات فارسی او بود و می‌بایست، در سوییس نیز به درس ادبیات ولیعهد رسیدگی می‌کرد، به سوییس اعزام شدند.
[۱۸] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۱.


رضاشاه ابتدا فرانسه را به برای تحصیل پسرش در نظر گرفت؛ اما پس از مطالعه سوییس را برگزید که کشور کوچکی بود. وی در کشمکش‌های میان کشورهای اروپایی جنبه بی‌طرفی را رعایت می‌کرد.
[۱۹] پهلوی، محمد رضا، ماموریت برای وطنم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۵۰، ص۷۳-۷۴.
محمد‌رضا ابتدا در شهر لوزان و در مدرسه‌ای معمولی به طور موقتی ثبت نام شد و در منزل پروفسوری (دوویلیه درکتابش ازاین خانواده به عنوان خوانواده خرازی فروشی نام می‌برد.)
[۲۰] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۰۳.
سوییسی اقامت گزید.
[۲۱] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۱.
تا سال بعد به مدرسه «له روزه» که مشهور‌ترین موسسه فرهنگی خصوصی سوییس و در شهر رول بین ژنو و لوزان بود، منتقل شود. این موسسه توسط بلژیکی به نام کارناک در سال ۱۸۸۰ تاسیس شد و تا مدتها شاگردانش صرفا بلژیکی بودند؛ اما زمان ورود پهلوی به این مدرسه‌ هانری (پسر کارناک) آن را اداره می‌کرد و بیشتر شاگردانش غیرسوییسی و از فرزندان اشراف و دولتمردان سایر کشورها بودند،
[۲۲] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۱.
آموزگاران نیز دست‌چین شده بودند و تشکیلات عالی ورزشی داشت و شاگردانش در زمستان برای اسکی به کوهستان مهاجرت می‌کردند. هزینه‌های شبانه روزی این مدرسه بسیار بالا بود.
[۲۳] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۰۸-۱۱۱.
اتاق رزرو شده برای پهلوی وسیع‌ و زیبا بود که بر روی دیوارهایش تصاویر ورزشکاران و یادگاری‌هایی از پیروزی‌های تیم‌های فوتبال بود.
[۲۴] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۱.
پهلوی در طول ۴ سال تحصیل در روزای از نظر درسی متوسط بود و علاقه چندانی به مطالعه کردن نداشت. دو درس ریاضی و فرانسه برایش از همه مشکل‌تر بود. تمرینات ریاضی را به فردوست می‌سپرد. ادبیات فرانسه‌اش نیز پس از آشنایش با پرون کمی بهتر شد.
[۲۵] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۲-۱۱۳.
پرون پسر خدمتکار مدرسه بود و در کارهای نظافت و باغبانی به پدرش کمک می‌کرد. آشنایی آن دو بدین قرار بود که طی چند بار اذیت و آزار توسط محصلین، محمدرضا به یاری‌اش شتافت و همین موجب علاقه پرون به ولیعهد شد. او بارها اتاق ولیعهد را مرتب و نظافت کرد؛ اگر چه ده سال از محمدرضا بزرگتر بود و به دلیل موقعیت پایین اجتماعی نمی‌توانست، دوست مناسبی برای او باشد، با این وجود ظرافت و طبع شعر و معلوماتی که در زبان فرانسه داشت، توجه ولیعهد را به خود جلب کرد و دیگر نه برای نظافت که برای خواندن شعر و بحث‌های ادبی نزد او می‌رفت و کم‌کم بهترین مونس ولیعهد شد.
[۲۶] فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۴۶-۴۷.
آنچنان که فردوست می‌گوید؛ احتمالا" فردوست چند ماه قبل از ورود محمد‌رضا به مدرسه توسط سرویس اطلاعاتی انگلیس و با هماهنگی مدیر بلژیکی مدرسه که با انگلیسی‌ها روابط خوبی داشت، در مدرسه گذاشته شده بود، تا بعدها به موثرترین و مرموزترین چهره پشت پرده دربار تبدیل شود.
[۲۷] فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۴۷.
ولیعهد در اوایل ورودش به دبیرستان روزای درگیری‌هایی با محصلین پیدا کرد و حتی یکبار با یک آمریکایی کارش به کتک‌کاری و بهداری مدرسه کشید؛ ولی بعدا منزوی و آرام شد و بیشتر اوقات در اتاقش به صفحات گرامافون و رادیو یا پذیرایی از دوستان معدودش می‌پرداخت. چون دیگر خبری از سر خم کردن‌های مدرسه نظام نبود و شاگردان مدرسه او را یکی چون خود به حساب می‌آوردند.
[۲۸] طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۲.
و برخوردهای قلدر مابانه کارساز نبود، از این رو از روابط دوستانه‌ای با شاگردان آن جا و از جمله شاگردی آمریکایی به نام پیرسن و سوییسی به نام هوبرپیکته که بعدها روزنامه نگار و سپس بانکدار شد، طرح دوستی ریخت و آنها اغلب در اتاقش بودند.
[۲۹] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۲.
دوستانش نیز او را پسری خوب و دوست داشتنی توصیف می‌کردند.
[۳۰] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۱.
در آب و هوای سوییس او بسیار زود به سن بلوغ رسید و تنومند و ورزشکار شد.
[۳۱] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۱.
از این رو بزرگترین رضایت‌نامه دبیرستانی محمد، پیشرفتش در فوتبال و دیگر رشته‌های ورزشی بود و به شکرانه وجود او روزای ۴ سال پیاپی جام پیروزی لمان که بالاترین ارزش را در سوییس داشت، به خود اختصاص داد.
[۳۲] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۲۶.
او علاوه بر کاپیتانی تیم فوتبال
[۳۳] معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۱.
در اسکی و‌هاکی روی یخ نیز مقام اول بود.
[۳۴] معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۲۷.


در سال ۱۳۱۴ سه هفته قبل از اتمام تحصیلاتش به تهران فراخوانده شد و پس از تعطیلات تابستانی، به دانشکده افسری که پدرش با مشورت نظامیان فرانسوی تاسیس کرده بود، وارد شد و با سی تن از پسران افسران عالی رتبه که با دقت انتخاب شده بودند، هم کلاس شد. او در ارتش برای اولین بار استقلال نسبی را تجربه کرد و به تدریج بر کم‌رویی مادرزادی‌اش غلبه کرد.
[۳۵] معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۳.
در این دانشکده مقررات بسیار سختی اجرا می‌شد، ساعت ۰۳/ ۵ بیدار باش، تعلیمات بدنی از ساعت ۷ تا ۹، درس از ۹ تا ۱۲، تمرینات ۱۴ تا ۱، ۱۷ تا ۱۹ قدم آهسته.بعلاوه تمرین و عملیات شبانه و کماندویی که ولیعهد، فردوست و علی قوام (که بعدها همسر اشرف شد.)
[۳۶] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۳۲.
جز نظارت کاری انجام نمی‌دادند. در فواصل بین آموزش‌های نظامی پدرش او را به سفرهای درون ایران می‌برد، با مردمی که در آینده بر آنان حکومت می‌کند، آشنا شود.
[۳۷] معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۲.
در سال ۱۳۱۷ش. در سن ۱۸ سالگی گواهی‌نامه دانشکده افسری را دریافت کرد و به درجه ستوان دومی نائل شد.
[۳۸] معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۳.
و در استخدام ارتش به سمت بازرس نظامی منصوب شد. رضا‌شاه اغلب او را احضار و درباره کارهایش ازاو پرسش می‌کرد. نیم ساعت قبل و یک ساعت بعد از ناهار‌، رضاشاه با او صحبت می‌کرد و او را در جریان امور قرار می‌داد و پیوسته نگران آینده تاج و تخت محمد رضا بود؛ زیرا کم‌ جرات و محافظه‌کار بود؛
[۳۹] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۳۵.
حتی رضاشاه در این‌ اندیشه بود که متممی برای قانون اساسی تهیه کند که جانشین شاه به ناچار نباید، پسر ارشد باشد.
[۴۰] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۴۵.
در مجموع شاه علی‌رغم علاقه ویژه‌اش به محمدرضا او را شایسته حکومت نمی‌دانست.
[۴۱] دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۴۵


۱. ↑ پهلوی، محمد رضا، ماموریت برای وطنم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۵۰، ص۶۳.
۲. ↑ برای اطلاع از همسر اول رضا خان ر.ک.به طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۳.
۳. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
۴. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
۵. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
۶. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
۷. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۴.
۸. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۷۴.
۹. ↑ فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۲.
۱۰. ↑ فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۲۶.
۱۱. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۵.
۱۲. ↑ پهلوی، محمد رضا، ماموریت برای وطنم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۵۰، ص۸۴.
۱۳. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۴-۹۵.
۱۴. ↑ معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۱.
۱۵. ↑ فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۳۳.
۱۶. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۹۵.
۱۷. ↑ فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۳۲.
۱۸. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۱.
۱۹. ↑ پهلوی، محمد رضا، ماموریت برای وطنم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۵۰، ص۷۳-۷۴.
۲۰. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۰۳.
۲۱. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۱.
۲۲. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۱.
۲۳. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۰۸-۱۱۱.
۲۴. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۱.
۲۵. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۲-۱۱۳.
۲۶. ↑ فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۴۶-۴۷.
۲۷. ↑ فردوست، حسین، ظهور وسقوط سلطنت پهلوی، تهران، انتشارات، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۴۷.
۲۸. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، تهران، نشر علم، ۱۳۷۳، ص۴۸۲.
۲۹. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۲.
۳۰. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۱.
۳۱. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۱۱.
۳۲. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۲۶.
۳۳. ↑ معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۱.
۳۴. ↑ معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۲۷.
۳۵. ↑ معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۳.
۳۶. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۳۲.
۳۷. ↑ معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۲.
۳۸. ↑ معتضد، خسرو، شادکامان کاخ مرمر، تهران، دور دنیا، چاپ دوم، ج۱، ۱۳۷۸، ص۱۸۳.
۳۹. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۳۵.
۴۰. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۴۵.
۴۱. ↑ دوویلیه، ژرار، سیمای پهلوی، ترجمه عبدالرحیم میهن یار، تهران، نشر به آفرین، ۱۳۸۲، ص۱۴۵


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تحصیلات محمدرضا پهلوی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۲۸.    


رده‌های این صفحه : پهلوی دوم | تاریخ ایران | تراجم | حکومت پهلوی | مقالات پژوهه
جعبه ابزار