تحریف مفهوم دعا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دعا یکی از بهترین عبادت‌ها است، اما متاسفانه
مفهوم حقیقی آن توسط افراد نادان یا مغرض مورد
تحریف واقع شده است.
یکی از بهترین
عبادات، دعا به درگاه
خداوند است؛
دعا در
حق خود، دوستان، گذشتگان، صاحبان حق، همه
مسلمانان و حتی غیر مسلمانان مظلومی که در بند مستکبران
دنیا هستند.
قرآن مجید در
سوره غافر می‌فرماید: (و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین)
پروردگار شما دستور داده است که دعا کنید و دعای شما را مستجاب خواهد کرد و در آخر می‌فرماید: کسانی که اهل دعا نباشند و به در خانه خدا نیایند طعمه
آتش دوزخ می‌شوند. و در
آیه دیگر می‌فرماید: (قل ما یعبوا بکم ربی لو لا دعاوکم)
ای پیامبر! بگو اگر به سبب دعاهایتان نباشد خداوند به شما اعتنایی نمی‌کند. یعنی:
لطف، توجه و عنایت خدا به شما به واسطه دعاهایی است که می‌کنید.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) می‌فرماید: «الا ادلکم علی سلاح ینجیکم عن عدوکم» آیا می‌خواهید به شما
سلاح بسیار برنده و مؤثری که شما را از شر دشمنانتان نجات می‌دهد، «و یدر رزقکم» و
روزی شما را وسیع می‌کند نشان دهم؟ «قالوا نعم» عرض کردند: چه چیزی بهتر از این. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) فرمودند: «قال تدعون باللیل و النهار» شب و روز دعا کنید. و سپس فرمودند: «فان سلاح المومن الدعاء».
سلاح اهل
ایمان دعاست.
اما حقیقت و محتوای دعا از نظر اسلام چیست؟
وقتی از کسانی که اهل تحریف‌اند و دعا را وسیله
تنبلی قرار داده‌اند. سؤال می‌کنیم: چرا به دنبال فعالیت زندگی نمی‌روید؟ می‌گویند: دعا کرده‌ام ان شاءالله مشکلات حل می‌شود. سؤال می‌کنیم: چرا برای مبارزه با
فساد فکری نمی‌کنید، فساد،
جامعه را فراگرفته است؟ جواب می‌دهند: دعا می‌کنیم مشکلات حل شود.
سؤال می‌کنیم: چرا در فلان اختلاف میانجی‌گری نمی‌کنید تا به
صلح و آشتی و
محبت تبدیل شود؟ می‌گویند: دعا کرده‌ایم خداوند خودش اصلاح کند. به این معنی که تلاش و کوشش را کنار بگذاریم و به دعا
قناعت کنیم.
در حالی که معنی دعا در جایی است که انسان تمام توان خود را برای کسب
علم و
دانش و
روزی به کار می‌گیرد آن گاه دست به دعا برمی دارد و ازمنبع لایزال الهی کمک و نتیجه عالی برای کارش می‌طلبد.
روش دعا کردن را پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) به ما آموخته است. در
جنگ احزاب تمام دشمنان
اسلام دست به دست هم دادند تا به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) حمله کنند. آیا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) در
مسجد نشست و فقط دعا کرد؟ هرگز! اول دستور عجیب کندن
خندق را به دور
مدینه صادر کرد. با وسائل آن روز کندن خندق به دور یک
شهر به طوری که
دشمن توان عبور از آن را نداشته باشد، طاقت فرسا بود. مسلمانان
شب و
روز کار کردند و خندق را آماده نمودند.
هنگامی که در مقابل صفوف دشمن قرار گرفتند و
عمر بن عبدود شروع به
رجزخوانی کرد و حرف‌های توهین آمیز به
مسلمانان زد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم)، امیرالمؤمنین
علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام) را فراخواند،
امامه بر سرش پیچید و
شمشیر به دستش داد و روانه میدان کرد. سپس دست به دعا برداشته و فرمود: «خداوندا! علی را بر دشمنش پیروز کن».
این معنی و روش دعا کردن است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) به ما می‌آموزند به‌این صورت که تا آن جا که می‌توانند آرایش جنگی را ایجاد کرده و قوی‌ترین افسر
سپاه را به میدان می‌فرستند، سپس دعا می‌کنند.
به عنوان نمونه دیگر، در روایات اسلامی این گونه آمده است:
کشاورز زمین را آماده کند،
بذر را بیافشاند، آبیاری کند و آفات را دفع نماید، سپس دعا کند و بگوید: «اللهم اجعله حبا متراکبا» خدایا‌این زراعت من را پر
برکت کن.
عن ابی جعفر (علیه‌السّلام) قال: اذا اردت ان تزرع زرعا فخذ قبضة منالبذر بیدک ثم استقبل القبلة و قل «ا انتم تزرعونه‌ام نحن الزارعون» ثلاث مرات ثم قل: اللهماجعله حرثا مبارکا و ارزقنا فیه السلامة و التمام و اجعله حبا متراکبا و لا تحرمنی خیر ما ابتغیو لا تفتنی بما متعتنی بحق محمد و آله الطیبین الطاهرین ثم ابذر القبضة التی فی یدک انشاءالله.
از‌این
روایت و امثال آن درمی یابیم که چرا هر دعایی مستجاب نمی‌شود! زیرا دعا را جانشین تلاش و کوشش می‌کنیم؛ می‌خواهیم تلاش نکنیم و با دعا مشکل را حل کنیم.
جوانی در نامه‌ای به ما نوشته بود: می‌خواهم ذکری به من یاد دهید که به وسیله آن، قلبم با صفا شود، مشکلات خانوادگی‌ام رفع گردد، روزی‌ام وسیع شود و مردم مرا دوست داشته باشند وغیره. در جواب گفتیم: این
جوان عزیز
تصور می‌کند همه چیز با ذکر، حل می‌شود در حالی که ما باید قبل از ذکر برای رفع مشکلات تلاش کنیم، آن وقت به سراغ ذکر برویم. «اول فکر و بعد ذکر».
کتاب‌هایی درباره دعا نوشته شده و آثار آن را از نظر علوم
روانشناسی، روانکاوی و اجتماعی بررسی کرده‌اند. اما آنچه در‌این بحث کوتاه می‌گنجد سه اثر مهم دعاست:
اثر اول: دعا
روح امید به
انسان می‌بخشد و به او
آرامش می‌دهد.
گاهی انسان، گرفتار مشکلات عظیمی می‌شود و
گمان می‌کند به بن بست رسیده است اما وقتی به‌این فکر فرو می‌رود که پروردگارم قادر به هر امری است و در یک لحظه می‌تواند جهانی به مانند جهان فعلی بیافریند، (انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون)
هر چه
اراده کند انجام می‌شود و مشکل برای او معنی ندارد، «یا من العسیر علیه سهل یسیر»
انسان با اعتقاد به خدایی که مشکل‌ترین مشکل‌ها برایش سهل و آسان است؛ ابرهای تیره و تار یاس از
آسمان روحش کنار می‌رود و
نور امید به قلبش پاشیده می‌شود و آرامش می‌گیرد؛ و در انتظار گشوده شدن گره‌های زندگی است. و به همین دلیل افرادی که چنین اعتقادی به دعا دارند هرگز مایوس نمی‌شوند و هرگز دست به
خودکشی و امثال آن نمی‌زنند.
اثر دوم: تحصیل شرایط دعاست.
می‌دانیم دعا بدون شرایط نیست و برای این که مستجاب شود باید به دنبال شرایطش برویم. اولین شرط دعا
توبه از
گناه است. یعنی دعا ما را دعوت به توبه از گناه و بازگشت به سوی حق می‌کند.
شرط دیگر این است که لقمه ما از
حرام نباشد؛ در روایتی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) آمده است: «اطیب کسبک تستجب دعوتک فان الرجل یرفع اللقمة الی فیه فما تستجاب له دعوة اربعین یوما»
کسب و درآمدت را پاک کن تا دعاهایت مستجاب شود؛ زیرا یک لقمه حرام باعث می‌شود دعا تا چهل
روز مستجاب نشود. لقمه حرام آن چیزی است که از
رشوه خواری،
دزدی، بردن حقوق دیگران،
رباخواری و
احتکار و امثال آن به دست می‌آید. یعنی زندگی باید پاک شود تا بتوانیم در انتظار استجابت دعا باشیم. پس توبه از گناه شرط اول و پاک شدن زندگی از اموال حرام شرط دوم است و سوم،
امر به معروف و نهی از منکر است. یعنی انسانی صالح و مصلح شود.
اثر سوم: محتوای ادعیه است.
وقتی دعا را می‌خوانیم، اگر به جای این که از الفاظ، انتظار تاثیر اعجازآمیزی داشته باشیم، به محتوای آن، که مهم است، توجه کنیم و با مفاهیم آن آشنا شویم، آثار تربیتی بسیاری در آن است. در فرازی از
دعای کمیل می‌خوانیم: «اللهم قو علی خدمتک جوارحی و اشدد علی العزیمة جوانحی وهب لی الجد فی خشیتک و الدوام فی الاتصال بخدمتک»
در همین چند جمله کوتاه چهار برنامه تربیتی مهم به دعا کننده القا می‌شود.
۱. خدایا به من قوت و
قدرت بدنی بده تا بتوانم در راه تو کار کنم و گام بردارم.
۲. قدرت عنایت کن تا اراده‌ای قوی داشته باشم.
۳. احساس مسئولیت دربرابر خودت را عنایت فرما.
۴. کمکم کن یک لحظه در غیر مسیر فرمان تو نباشم و همیشه گوش به فرمان تو باشم.
نمونه دیگر، دعاهایی است برای ایام هفته که منسوب به
امام سجاد (علیه‌السّلام) است. تمام این دعاهای کوتاه آثار تربیتی دارد و بسیار پرمعناست. ازجمله در دعای روز یکشنبه می‌خوانیم: «و اجعل غدی و ما بعده افضل من ساعتی و یومی»
خدایا! فردای من بهتر از امروزم و ساعت بعدم بهتر از‌این ساعت باشد. یعنی: خدایا! همیشه در مسیر تکامل باشم.
مصداق این جمله نباشم که «هرچه آید سال نو گویم دریغ از پارسال». این
ضرب المثل در جایی به کار می‌رود که فرد به جای پیشرفت، در حال دور شدن ازهدف خود باشد. بلکه امسال از سال گذشته، امروز از دیروز و این ساعت از ساعت قبل بهتر باشم.
یا دعایی که در آستانه
نماز خوانده می‌شود: «یا محسن قد اتاک المسیء و قد امرت المحسن ان یتجاوز عن المسیء»
ای خداوند نیکوکار! بنده گنهکارت به در خانه تو آمده است. تو دستور دادی انسان‌ها درباره یکدیگر گذشت داشته باشند و اگر لغزش و خطایی از همسر،
فرزند، یا
دوست خود دیدند آن را ببخشند. خدایا! تو خود در عمل به این برنامه که دستور دادی اولویت داری، پس، از ما درگذر. در‌این دعا از خداوند چنین تقاضایی می‌کنیم و به خودمان نیز القاء می‌کنیم که دارای
روح گذشت و
عفو باشیم.
متاسفانه بسیاری از اختلافات و پرونده‌هایی که در دادگستری‌ها موجود است به واسطه عدم گذشت افراد است. اگر گذشت باشد در همان مراحل اولیه، اختلاف پایان می‌یابد. اما اصرار و
تعصب و
لجاجت باعث بسیاری از مشکلات عظیم در جوامع انسانی شده است.
برخی از مردم تصور می‌کنند الفاظ دعا برای تاثیرگذاری آن کافی است و درباره محتوای آن بی تفاوت‌اند. ولی
حقیقت این است که الفاظ دعا مانند نسخه
طبیب است، نسخه را باید عمل کرد، نه این که فقط
قرائت کرد. آری، الفاظ دعا و قرآن محترم است ولی همه، مقدمه‌ای است برای محتوایی که در‌این الفاظ نهفته شده است.
دعایی همانند دعاهایی که معصومین، بیان فرموده‌اند در هیچ کدام از
فرق اسلامی وجود ندارد؛
دعای کمیل،
عرفه،
ندبه و مانند آن یا
صحیفه سجادیه به تنهایی برای حقانیت معصومین: نزد هر منصفی کافی است. در نتیجه با نظر محتوایی به دعا می‌توانیم از آثار تربیتی آن استفاده کنیم ولی تبدیل دعا تنها به الفاظ و اوراد، شایسته نیست.
با نگاه اجمالی به ادعیه درمی یابیم هر کدام به بخشی از بخش‌های زندگی مربوط است و برخی از آن‌ها دوره
عرفان و
خداشناسی کاملی است. ما را با الفاظ بسیار
فصیح و دقیق و عباراتی بسیار شیرین به خداشناسی نزدیک می‌کند.
مانند:
دعای صباح که دارای فصاحت بسیار کم نظیر و جمله‌هایی در حد اعلای عرفان است:
«اللهم یا من دلع لسان الصباح بنطق تبلجه، و سرح قطع اللیل المظلم بغیاهب تلجلجه، و اتقن صنع الفلک الدوار فی مقادیر تبرجه، و شعشع ضیاء الشمس بنور تاججه، یا من دل علی ذاته بذاته، وتنزه عن مجانسة مخلوقاته»
ای خدایی که
زبان صبح را به
نطق گشودی، و پاره‌های
شب ظلمانی را پراکنده ساختی، و
نور آفتاب عالم تاب را همه جا گستردی، ای کسی که
ذات تو
دلیل بر ذات توست و آثارت همه هستی را پر کرده (سپس به دنبال‌این مطالب عرض می‌کنیم: ) خدایا! کودکی ناتوان بودیم، ما را
پرورش دادی و از آفات و خطرات زیادی که
حیات ما را در آن دوران ضعف تهدید می‌کرد نجات بخشیدی. ای خدایی که از
چشم ما دور و به
قلب ما بسیار نزدیکی.
نمونه دیگر،
دعای ندبه است که یک دوره کامل فشرده تاریخچه
انبیا و اوصیاست از
آدم (علیه‌السّلام) تا خاتم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) تا ائمه هدی؛ از
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) تا اوج مطلب که درباره
حضرت مهدی (عجل‌الله تعالی‌فرجه‌الشریف) است. می‌فرماید: خدایا، آدم (علیه‌السّلام) را مبعوث کردی و در دورانش چنین شد،
نوح (علیه‌السّلام) را فرستادی چنین شد،
ابراهیم (علیه‌السّلام) آمد،
عیسی (علیه‌السّلام) آمد تا بعثت خاتم انبیا (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم)، و دوران ختم انبیا چنین گذشت، جانشین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) را امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام) قرار دادی. سپس اوصاف علی (علیه‌السّلام) را یکی بعد از دیگری می‌شماریم تا به فرزندان ایشان می‌رسیم که به حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) منتهی می‌شود که جان دعا درمورد ایشان است. ملاحظه می‌کنید که با خواندن‌این دعا، دوره
تاریخ انبیا و
اوصیا مرور می‌شود و سپس تعبیرات عاشقانه‌ای را درباره حضرت مهدی (ارواحنا له الفداء) می‌خوانیم و قلب و جانمان را با
نور عشق به
ولایت حضرت روشن می‌کنیم. این دعا با آن فصاحت عجیب که آشنایان به
زبان عربی از فصاحت و
بلاغت آن اطلاع دارند، در جان و روح انسان می‌نشیند.
در دعای دیگری به نام «مکارم الاخلاق» همان گونه که از نامش پیداست، یک دوره
فضایل اخلاقی بیان می‌شود.
تمام صفات اخلاقی و پرهیز از
رذایل که لازمه یک
انسان کامل است در این دعا منعکس شده است. امام سجاد (علیه‌السّلام) در‌این دعا می‌فرمایند: «فاذا کان عمری مرتعا للشیطان فاقبضنی الیک قبل ان یسبق مقتک الی، او یستحکم غضبک علی»
خدایا! من عمرم را برای چه می‌خواهم؟ برای‌این که به تو نزدیک شوم و
پرورش و تکامل انسانی پیدا کنم. اگر عمر من مرتع و چراگاه
شیطان است و من از این
عمر استفاده منفی می‌کنم، پیش از آن که
خشم و
غضب تو، مرا فراگیرد به عمرم پایان بده.
به سراغ
دعای کمیل امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌رویم، آن نیز دارای محتوای جامعی است که حتی فقط چند جمله آن، درس‌های عالی به انسان می‌دهد. در اوایل دعای کمیل می‌خوانیم: خدایا! پنج گروه از گناهان مرا ببخش: «اللهم اغفر لی الذنوب التی تهتک العصم» گناهانی را که پیوند مرا با تو قطع می‌کند ببخش. «اللهم اغفر لی الذنوب التی تنزل النقم» گناهانی را که باعث می‌شود مجازات الهی دامن گیر من شود ببخش. «اللهم اغفر لی الذنوب التی تغیر النعم» گناهانی را که نعمت‌ها را تغییر می‌دهد،
امنیت را می‌گیرد و ناامنی می‌آورد.
حکومت حق را می‌گیرد و حکومت ظالمان را می‌آورد.
اتحاد را می‌گیرد و اختلاف می‌آورد ببخش. «اللهم اغفر لی الذنوب التی تحبس الدعاء» گناهانی را که دعاها را حبس می‌کند و مانع قبولی آن‌ها می‌شود ببخش. «اللهم اغفر لی الذنوب التی تنزل البلاء» گناهانی را که سبب نزول
بلا می‌شود بر من ببخش.
از‌این جملات پرمعنا آشکار می‌گردد که گناهان هر یک اثری دارد؛ بعضی رابطه ما را با خدا قطع می‌کند و بعضی سبب مجازات‌های الهی می‌شود. باید مراقب آثار گناهان باشیم.
ما زیارت نامه‌های زیادی برای معصومین داریم که گاهی تنها با آن‌ها برخورد لفظی می‌شود. همان طور که گفتیم‌این نوع برخورد،
تحریف است. زیرا الفاظ، مقدمه معانی و معانی، مقدمه
تفکر و تفکر، مقدمه عمل است. اگر به این زیارات آن گونه که باید و شاید عمل کنیم، آن وقت آثار تربیتی مهمی در ما خواهد داشت. زیارات مشتمل بر چند موضوع است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
بخش اول: اوصاف برجسته
امام (علیه‌السّلام)؛ در
زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) می‌گوییم: «اشهد انک کنت نورا فی الاصلاب الشامخة و الارحام الطاهرة لم تنجسک الجاهلیة بانجاسها و لم تلبسک المدلهمات من ثیابها»
ای حسین عزیز! ما گواهی می‌دهیم که
نطفه پاک شما در
صلب پدران پاک و در
رحم مادران پاک هرگز دچار آلودگی‌های
زمان جاهلیت نگردید.
و در جایی دیگر می‌گوییم: «اشهد انک قد اقمت الصلاة و آتیت الزکاة و امرت بالمعروف ونهیت عن المنکر و عبدت الله مخلصا حتی اتاک الیقین»
شما
نماز را
زنده کردی، حق محرومان را پرداختی، امر به معروف و نهی از منکر کردی و تا آخرین لحظه زندگی بنده خاص خدا بودی.
وقتی صفات امام (علیه‌السّلام) را می‌خوانیم و می‌دانیم این صفات ایشان است، براساس الگوپذیری، پیام‌هایی که در‌این صفات نهفته است، زندگی ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بخش دوم: بیان صفات زیارت کننده؛ در زیارت امام هشتم،
علی ابن موسی الرضا (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «عائذا مما جنیت علی نفسی»
آمده‌ام از تمام جنایاتی که بر خودم کرده‌ام و از آن هیزم‌های دوزخی که بر پشت خود حمل کرده و به
آخرت می‌برم، به تو پناه آورم.
از‌این عبارات نتیجه می‌گیریم: گناهان ما
جنایت بر خود و هیزم‌های
دوزخ است و حاملش خود ما هستیم. به عبارت دیگر تصور نکنیم گناهان ما به عظمت خداوند لطمه وارد کرده و از
جلال و جبروتش کم می‌کند! همان گونه که می‌گویند: «گر جمله کائنات
کافر گردند بر دامن کبریاش ننشیند گرد». گناهان ما نیز هیزم‌های دوزخ است بر پشت ما، و به خودمان ضربه می‌زند.
بخش سوم: تقاضا از امامان
معصوم؛ در زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «فیا لیتنی کنت معکم فافوز فوزا عظیما»
ای کاش ما نیز با شما بودیم و از فیضی که نصیب شما شد، بهره می‌بردیم.
وقتی این سخن را می‌گوییم آیا حقیقتا راست می‌گوییم؟ آیا واقعا آمادگی روحی برای جان فشانی در‌این مسیر داریم؟ آیا
شهادت در راه خدا برای ما افتخار است؟
به عنوان نمونه‌ای دیگر، در
زیارت جامعه که مخاطب، همه
ائمه: هستند می‌گوییم: «و جعلنی من خیار موالیکم ممن یقتص آثارکم»
ای ائمه هدی: ! خداوند مرا از بهترین دوستان پیروان شما قرار دهد.
وقتی این جمله را می‌گوییم به‌این معنی است که باید در‌این مسیر گام برداریم. تنها با تقاضا که نمی‌توان به این مرحله رسید و از بهترین شیعیان شد. ملاحظه می‌کنید، تمام این برنامه‌ها مکتب‌های عالی تربیت است ولی متاسفانه گاهی
تحریف شده و به دست افراد نادان می‌افتد و تبدیل به الفاظی بدون محتوا می‌شود که ادعا می‌کنند اثر جادویی دارد. هرچند الفاظ دعاها و زیارت نامه‌ها از نظر ما مقدس است ولی آن چه مهم است آشنایی با مفاهیم آن‌هاست.
من نیز به همه، به خصوص جوانان عزیز توصیه می‌کنم به ویژه در‌این زمانی که هجوم وسایل فساد و تبلیغات و رسانه‌های دشمن از هر عصری بیشتر است، در هنگام خواندن دعاها و زیارت نامه‌ها به محتوای آن‌هادقت کرده و سعی کنند پیام آن‌ها را با گوش جان بشنوند.
قطعا تاثیر همین دعاها و زیارت نامه‌ها بود که در هشت سال
جنگ تحمیلی، به شهدا انگیزه داد که به میدان
جهاد بروند و مقاومت کنند. در واقع جنگ تحمیلی را دعاها، زیارت نامه‌ها، تعلیمات اسلامی و تاریخ شهدا اداره کرد. و‌این نتیجه سالیان طولانی کار درمورد‌این مفاهیم عالی بود که به ما رسیده است.
پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، برگرفته از مقاله «تحریف مفهوم دعا».
