تحریر (ادبیات)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَحْریر، اصطلاحی که در عنوان روایت‌های بازنویسی شده ترجمـه‌های
عربی شمـاری از آثار
ریاضی و نجومی یونانی و در مواردی انگشت‌شمار، برخی آثار تألیف شده در دوره اسلامی به کار رفته است.
در دوره اسلامی، در عنوان آثار مبتنی بر آثار دیگر،
اصطلاحات بسیاری، همچون
تفسیر،
شرح،
اختصار،
تلخیص،
اصلاح و مانند آن به کار می‌رفت. همچنان‌که در مقدمه اغلب این تحریرها منعکس است (ادامه مقاله).
اضافه شدن واژه تحریر به اسم کتاب یا رساله، مثلاً
تحریر اصول اقلیدس یا
تحریر مجسطی، به این معنی است که آن کتاب یا رساله تهذیب و بازنویسی شده است.
یکی از معانی لغوی تحریر نیز اصلاح و بازنویسی است.
سبب تدوین این رساله‌ها در دست نبودن نسخه‌ای کامل و قابل اعتماد از برخی آثار رایج در دوره اسلامی بود که دانشجویان ریاضیات و
نجوم سخت بدان‌ها نیازمند بودند: همچون
اصول اقلیدس،
مجسطی بطلمیوس، آثار مشهور به متوسطات، که می‌باید پس از اصول و پیش از مجسطی مطالعه می‌شدند (ادامه مقاله) و
مخروطات آپولونیوس.
تحریرها عموماً بازنویسی آثار ریاضی و نجومی چند دانشمند یونانی هستند، از جمله:
۱-
اقلیدس (
سده چهارم ق م)،
۲-
ثاوذوسیوس (در نوشته‌های دوره اسلامی= تئودوسیوس بیتونیایی، سده دوم ق م)،
۳- اَبُلونیوس ( آپولونیوسِ پرگایی، سده سوم ق م)،
۴-
ارشمیدس (سده سوم ق م)،
۵- اُطولوقُس ( آتولوکس، سده چهارم ق م)،
۶- مانالاوس ( منلائوس، سده اول میلادی)، که در سده‌های اول و دوم هجری در جریان نهضت ترجمه به عربی ترجمه شدند.
نادرستی متن‌های ترجمه شده و آشنا نبودن بعضی مترجمان با علوم مختلف، از زمان شروع نهضت ترجمه افرادی را بر آن داشت تا این ترجمه‌ها را بازنویسی و اصلاح کنند، از جمله
ثابت بن قُرّه که ترجمه اصول اقلیدس
اسحاق بن حنین را اصلاح کرد
و
محمد بن موسی که ترجمه ثابت بن قرّه از کتاب مخروطات آپولونیوس را تصحیح نمود.
افراد مختلف این بازنویسی‌ها را در ادوار گوناگون تکرار می‌کردند.
گاهی نیز آثار تألیفی را تحریر (بازنویسی) می‌کردند، از جمله
خواجه نصیرالدین طوسی کتاب معرفه مساحة الاشکال البسیطه و الکریه تألیف بنو موسی را تحریر کرد و
محمد بن
عمر بن احمد هبة‌اللّه ابی‌جراده (متوفی ۶۹۱) مقاله ثابت بن قرّه به نام فی القطوع الاسطوانه را تحریر نمود.
بازنویسی آثار علمیِ ترجمه‌ای و تألیفی با عناوین دیگری چون اصلاح و شرح نیز صورت می‌گرفت، مانند اصلاح لکتاب الاصول (اقلیدس) از
عباس بن سعید جوهری، اصلاح کتاب مانالاوس فی الاشکال الکُریه از
ابونصر عراق و شرح الاَشکال الکریه لِمنالاوس از محمد بن عمر بن احمد بن هبة‌اللّه بن محمد بن
ابی
جراده،
ولی اصطلاح تحریر از همه رایج‌تر بود.
ذکر واژه تحریر در عنوان یک اثر حاکی از آن بود که به‌نظر تحریرکننده، اشکالات موجود در نسخ عربی متن اصلی، از اشکالات موجود در نسخ یونانی و گاه سریانی مورد استفاده مترجمان، ناتوانی آنان در ترجمه برخی مواضع دشوار این آثار، و از همه مهم‌تر خطاهای ناسخان و کاتبان در استنساخ‌های پی‌درپی ناشی شده بود؛در حالی که مثلاً اصطلاح شرح بدان معنی بود که شارح، توضیحات مؤلف اصلی را کافی نمی‌دانست؛ و واژه اصلاح نیز هنگامی به کار می‌رفت که نگارنده اشکال را متوجه مؤلف اثر می‌شمرد.
در واقع در تحریرها به ندرت به مواردی همچون تحریر کره و استوانه برمی‌خوریم که نصیرالدین طوسی با مراجعه به شروح این آثار به رفع کاستی متن اصلی یونانی نیز همت گماشته باشد (ادامه مقاله).
در این مقاله برخی تحریرهای مهم دوره اسلامی، ذیل نام و به ترتیب تاریخ فعالیت تحریرکنندگان آمده است:
احمـد، و شـاید محمد بن موسی بن شاکر، تحریر مخروطات آپولونیوس را با کمک
هلال بن ابی‌هلال حمصی و ثابت بن قره فراهم آوردند. این تحریر اساس همه پژوهش‌ها و تلخیص‌ها و تحریرهای بعدی ریاضیدانان مسلمان درباره مخروطات بوده است .
گرچه معلوم نیست واژه تحریر نخستین‌بار چه زمانی به کار رفته، اما دست کم می‌توان گفت که این اثر کهن‌ترین تحریری است که به دست ما رسیده است.
تحریر المخروطات بر خلاف اغلب تحریرهای دیگر، بر اساس مقایسه دست‌نوشته‌های یونانی پدید آمد، در حالی‌که بازنویسی‌های بعدی غالباً با استفاده از نسخ خطی یک یا چند ترجمه عربی متن اصلی یا شرح یونانی آن آثار و گاه شرح‌ها و اصلاح‌های دانشمندان دوره اسلامی فراهم آمدند. مقدمه‌ای که بنی موسی بر این تحریر نوشته‌اند، گذشته از آن‌که مطالب تاریخی بسیار مهمی دربردارد، شیوه کار را نیز مشخص می‌کند.
بنا‌بر گزارش آنان، اصل یونانی این کتاب ۸ مقاله داشته که در گذر ایام و طی استنساخ‌های مکرر خطاهای بسیار در آن راه یافته بوده است. بعدها ائوتوکیوس (در مآخذ عربی: اوطوقیوس)
عسقلانی توانست با استفاده از نسخ متعدد و گاه بنا بر
استنباط و
برهان عقلی، ۴ مقاله نخست کتاب را تصحیح کند؛ اما شرح وی نیز در گذر زمان به همان سرنوشت متن اصلی دچار شد.
شاید یکی از دلایل اختلافات بسیار میان نسخ مخروطات که البته بنی موسی به رغم آگاهی به آن اشاره نکرده‌اند، وجود دو روایت رایج از این کتاب، یکی اصلاح شده و دیگری اصلاح نشده، باشد؛ زیرا از مقدمه‌های مقالات آن می‌توان دریافت که آپولونیوس نخست در مدت اقامت در
اسکندریه و در فرصتی اندک این اثر را در ۸ مقاله برای هندسه‌دانی به نام نائوکراتس نوشته، و بعدها به تدریج به اصلاح آن پرداخته است.
آپولونیوس در مقدمه روایت اصلاح شده کتاب نخست نیز تأکید کرده است که افزون بر نائوکراتس کسان دیگری نیز نسخی از دو مقاله نخست را پیش از آن‌که فرصت اصلاح آن‌ها را داشته باشد، از وی گرفته‌اند.
آخرین مقاله از مقالات هشت گانه مخروطات از دیرباز گم شده بود و ترجمه ۷ مقاله نخست نیز به سبب خطاهای پرشماری که در نسخ آن راه یافته بود، بسیار دشوار می‌نمود. در آغاز
حسن بن موسی (که گویا در هندسه از دو برادر خود ماهرتر بود)، به پژوهش درباره خواص بیضی پرداخت و بدانجا رسید که این مسائل را مقدمه‌ای برای ورود به مخروطات قرار دهد، و مقاله‌ای نیز در این‌باره نوشت (احتمالاً همان الشکل المدور المستطیل)
در باره حدس‌های پژوهشگران معاصر در خصوص وجه تسمیه این نام و میزان آگاهی بنی موسی از مضمون کتاب آپولونیوس و آثار مشابه در هنگام تألیف این اثر)، اما
مرگ او را دریافت.
سپس احمدبن موسی به روزگار ریاست بر دیوان برید شام، به نسخی از متن اصلی و نسخه‌ای از شرح ائوتوکیوس دست یافت. نخست ۴ مقاله شرح وی را که تحریفاتش کمتر بود، تحریر کرد و سپس با تجربه‌ای که در این کار اندوخته بود، سایر مقالات را نیز اصلاح کرد. وی در آن کتاب چیزهایی را وارد کرد که برای خواننده فواید بسیار داشت، مطالبی که نه خود آپولونیوس و نه ائوتوکیوس بدان نپرداخته بودند.
مقدمات بنی موسی (مهم‌ترین افزوده آنان بر این کتاب) چنان که خود گویند، ۹ قضیه است که دانستن آن‌ها دریافتنِ موضوع کتاب را آسان‌تر می‌کند.
ابن هیثم بر آن بود که بنی موسی در
برهان بر مقدمه نهم، سهوی مرتکب شده‌اند و از آن‌جا که در اثبات برخی قضایای کتاب مخروطات به اثبات این مقدمه نیاز بود، رساله قول فی شکل بنی موسی را به ذکر برهانی به مراتب مفصل‌تر از برهان بنی موسی برای این مقدمه اختصاص داد.
در اوائل سده ۱۸م، ادمند هالی۱ ۴ مقاله نخست مخروطات آپولونیوس را از روی متن یونانی و مقالات پنجم تا هفتم را نیز از تحریر بنی موسی به لاتینی برگرداند که در ۱۷۱۰م در آکسفرد منتشر شد. وی در ترجمه تحریر المخروطات، به متن عربی تلخیص المخروطات
ابوالفتح اصفهانی و تصفح المخروطات
عبدالملک شیرازی نیز که زودتر به لاتینی ترجمه و منتشر شده بود، مراجعه کرد.
روایت لاتینی ۳ مقاله اخیر را توماس هیث۲ در ۱۸۹۶م به انگلیسی و پاول ور اکه۳ در ۱۹۲۳م به فرانسه ترجمه کردند. نیکس نیز در ۱۸۹۹م بخشی از متن عربی مقاله پنجم را به همراه ترجمه آلمانی در لایپزیگ به چاپ رساند.
سرانجام، تومر در ۱۹۹۰م متن عربی مقالات پنجم تا هفتم تحریر بنی موسی را به همراه ترجمه، شرح و حواشی مفصل انگلیسی در دو مجلد در نیویورک چاپ کرد.
ابوالقاسم علی بن اسماعیل نیشابوری، تحریر اصول اقلیدس. در مورد این ریاضیدان هیچ اطلاعی در دست نیست، اما با توجه به قدمت یگانه نسخه خطی شناخته شده این تحریر، می‌توان حدس زد که وی پیش از سده ۵ق می‌زیسته است.
نصیرالدین طوسی افزون بر تحریر اصول هندسه اقلیدس، مشهور به تحریر اقلیدس و تحریر المجسطی
بطلمیوس، ۱۷ اثر مهم ریاضی و نجومی دوره اسلامی را که غالباً متوسطات (از آن جهت که در ترتیب
آموزش، بین دو کتاب مذکور قرار داشتند.) نامیده می‌شوند، تحریر کرد؛ زیرا همچنان که خود وی تأکید کرده است، دانشجویان ریاضیات و نجوم باید آن‌ها را پس از اصول اقلیدس و پیش از مجسطی بطلمیوس می‌خواندند (ادامه مقاله).
حاجی خلیفه این آثار را
تحریر الهندسیات نامیده است.
متوسطات و تحریر اصول و تحریر مجسطی، مجموعه‌ای متشکل از هجده رساله‌اند که طوسی آن‌ها را از ۶۴۴ (زمان نگارش تحریر مجسطی) تا ۶۶۳ (زمان تحریر اُکَر مانالاوس) نوشته است.
مجموعه تحریرهای طوسی از همان زمان تألیف مورد توجه قرار گرفت و این امر از ذکر نام این تحریرها در کتب تراجم
قرن هفتم، از جمله در آثار
صفدی و
ابن شاکر کتبی،
پیداست؛ اگرچه صفدی و ابن شاکر به اشتباه، متوسطات را نه به عنوان دسته‌ای از کتاب‌های طوسی، بلکه کتابی مستقل دانسته‌اند.
هدف طوسی از نگارش این تحریرها تهیه کردن متنی عاری از اشتباه و قابل فهم بوده و این کار را عموماً با مقابله کارهای پیشینیان درباره یک اثر واحد انجام داده است، از جمله در نگارش تحریر اکر مانالاوس اساس کار را بر بازنویسی ابونصر عراق از این کتاب قرار داده
و در نوشتن تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانه ارشمیدس از اصلاح ثابت بن قرّه و ترجمه اسحاق بن حنین و شرح اوطوقیوس عسقلانی (سده پنجم میلادی) بر این کتاب استفاده کرده است.
نسخه‌های خطی موجود از مجموعه تحریرهای طوسی در فاصله کوتاهی پس از نگارش
استنساخ شده‌اند.
کهن‌ترین نسخه خطی موجود این تحریرها (شم ۴۷۲۷ کتابخانه مدرسه سپهسالار) را
محمد بن
احمد بن ابی‌الربیع زرکشی در ۶۷۱ق (یک سال پیش از مرگ نصیرالدین)
برای استفاده خود استنساخ کرده است.
این جُنگ تحریرهای خواجه از اصول اقلیدس، مجموعه متوسطات و مجسطی بطلمیوس و نیز دو اثر خود خواجه (تذکرة فی الهیئة و الرسالة الشافیة عن الشک فی الخطوط المتوازیة) را در بر دارد.
شماری از رسائل جزء دوم جنگ شماره ۷۴۳ کتابخانه سلیم آغا نیز در
ربیع الثانی ۶۷۱ تا
محرم ۶۷۲ق (تحریرهای شم ۱، ۳، ۴ و ۵ مذکور در این مقاله) و دست‌نویس تحریر الاشکال الکریة منلائوس نیز در ۶۷۸ق کتابت شده است.
دائرة المعارف عثمانیه ۱۶ تحریر نخست فهرست زیر را همراه با الرسالة الشافیة در ۱۳۵۸- ۱۳۵۹ق در مجموعه دوجلدی رسائل نصیرالدین طوسی منتشر کرده است.
پیش از آن، تنها تحریرهای شماره ۱ تا ۵ در مجموعه‌ای به نام الاکرات و الکتب المتوسطات در ۱۳۰۴ق در
تهران به چاپ رسیده بود. ترتیب آثار تحریر شده در چاپ حیدرآباد چنین است (پس از نام هـر اثر، تاریخ پایان تحریر (در صورت مشخص بودن) آمده است. در هر مورد، ارجاعاتی که تنها با شماره صفحه آمده‌اند، به همان رساله مربوط می‌شود که در مجموعه رسائل طوسی آمده است) :
جلد اول (۷ رساله، چ ۱۳۵۸ق) :
۱- کتاب المعطیاتِ (داده‌ها) اقلیدس، از روی ترجمه عربی اسحاق بن حنین که ثابت بن قره آن را اصلاح کرده بود، دارای ۹۵
قضیه و مسئله در هندسه مسطحه و مرتبط با ۶ مقاله نخست اصول اقلیدس.
بررسی نسخه‌های خطی تحریرهای استنساخ شده در قرن هفتم موجود در
ایران (نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۴۳۲، نسخه خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق)، ش ۴۷۲۷، نسخه خطی کتابخانه ملی تبریز، ش ۳۴۸۴) نشان می‌دهد که نخستین کتاب از مجموعه متوسطات، تحریر مُعطیات و آخرین آن‌ها تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانه ارشمیدس است و این ترتیب احتمالاً مراتب مطالعه این مجموعه را نشان می‌دهد و این ترتیب در مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی نیز تقریباً رعایت شده است.
۲- کتاب الاُکَر (
جمادی‌الاول ۶۵۱)، نوشته تئودُسیوس (ثاوذوسیوس)، ریاضیدان سده ۱ق‌م، دارای ۳ مقاله به ترتیب در ۲۲، ۲۳ و ۱۴ قضیه و مسئله درباره هندسه کروی. در برخی نسخ این اثر قضیه ۱۱ و ۱۲ مقاله دوم که عکس یکدیگرند، در مجموع یک قضیه شمرده شده‌اند و به همین سبب، نصیرالدین تأکید کرده است که تنها شمار قضایای این روایت (و نه خود مطلب) کمتر از روایت دیگر است.
به گزارش وی، این اثر به فرمان
المستعین عباسی (
حکومت ۲۴۸-۲۵۲ق) به
عربی درآمد. از آغاز تا قضیه پنجمِ مقاله سوم را قسطا بن لوقا بعلبکی، و ۹ قضیه باقی‌مانده را مترجمی دیگر به عربی درآورد و ثابت بن قره سراسر ترجمه را اصلاح کرد.
ملامهدی فرزند
ابوذر نراقی (د ۱۲۰۹ق) تحریر نصیرالدین را به فارسی ترجمه کرده است.
۳. الکرة المتحرکة (جمادی‌الاول ۶۵۱)، یا الاکر نوشته آوتولوکوس (اوطولوقس) عسقلانی، ریاضیدان یونانی سده ۴ق‌م و معاصر اقلیدس، در یک مقاله و ۱۲ قضیه و مسئله درباره دوایر مختلفی که بر سطح یک کره واقع‌اند. نصیر الدین بی‌آنکه از مترجم یونانی به عربی نام برد، به اصلاح ترجمه توسط ثابت بن قره اشاره کرده است.
ابن ندیم نیز تنها به اصلاح روایت عربی توسط (
یعقوب بن اسحاق) کندی و نه ثابت بن قره اشاره کرده است.
چنین می‌نماید که این اثر دو بار به عربی درآمده است.
روایتی که در آن نام مترجم اسحاق بن حنین (در اصل: اسحاق بن الحسن) آمده است (شم (۳) ۳۴۱۴ کتابخانه احمد ثالث)، با عبارت النقطة یقال انها تتحرک حرکة معتدلة اذا سارت فی ازمان متساویة مقادیر متساویة متشابهة... آغاز می‌شود. اما نسخه دیگر که ترجمه و بازنگری آن به ثابت بن قره منسوب شده است (شم (۶) ۲۶۷۱ ایاصوفیه)، چنین آغاز می‌شود: کل النقط التی تقطع بحرکت‌ها اقداراً متشابهة متساویة فی الازمان المتساویة یقال لها المتحرکة علی استواء.
صدر روایت تحریر شده خواجه نصیر نیز (پس از اصلاح دو خطا) چنین است: النقطة التی تتحرک حرکة معتدلة هی التی تسیر فی ازمان متساویة مقادیر متساویة و متشابهة.
با مقایسه این ۳ عبارت می‌توان گفت که خواجه، روایت یا روایاتی از ترجمه منسوب به اسحاق را در دست داشته است.
۴- کتاب المساکن تئودسیوس (۶۵۳ق)، مشتمل بر ۱۲ قضیه. ترجمه قسطا بن لوقا بعلبکی.
۵- کتاب المناظرِ (اُپتیکا) اقلیدس (شوال ۶۵۱) درباره مبانی ریاضی نورشناسی.
کتاب اقلیدس احتمالاً در حدود ۲۱۲ق توسط هلیا بن سرجون با عنوان اختلاف المناظر به عربی ترجمه شده بود. ابن ندیم نیز از این کتاب با همین عنوان یاد کرده است. هر چند خواجه درباره مترجم یونانی به عربی و اختلافات احتمالی نسخ هیچ نگفته است، اما با توجه به تفاوت‌های فراوان ترجمه یاد شده و تحریر خواجه (البته در سیاق عبارات و نه شمار و مضمون قضایا) می‌توان دریافت که وی ترجمه‌ای دیگر با عنوان المناظر و احتمالاً جدید تر از ترجمه هلیا را در دست داشته است.
این تحریر افزون بر تهران و حیدرآباد، در ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م در ضمن مقاله احمد سعید دمرداش در جلد ۹ مجله معهد المخطوطات العربیة
نیز به چاپ رسیده است.
۶- ظاهرات الفلک اقلیدس (ربیع‌الثانی ۶۵۳)، ترجمه ثابت بن قره، دارای ۲۳ تا ۲۵ قضیه و مسئله. خواجه تنها یک نسخه بسیار مغلوط از ترجمه ثابت و نسخه‌ای بسیار سقیم از شرح
فضل بن حاتم نیریزی (د ح۳۱۵ق) در دست داشت. خواجه به دو اثر تحریر شده آوتولوکوس نیز استناد کرده است.
۷- کتاب فی الایام و اللیالی یا فی اللیل والنهار تئودسیوس (جمادی‌الاول ۶۵۳)، مشتمل بر دو مقاله و مجموعاً ۳۳ قضیه و مسئله.
جلد دوم (۸ تحریر و نیز الرسالة الشافیه طوسی، ۱۳۵۹ق):
۸- تحریر معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریه (۶۵۳ق) بنی موسی بن شاکر در ۱۸ قضیه و مسئله.
ابن ندیم
اثر بنی‌موسی را (شاید بر اساس محتویاتش) مساحةالاکر و قسمة الزوایا بثلاثة اقسام متوازیة و وضع مقدار
[ین
] لتتوالی علی نسبة واحدة یاد کرده است.
نصیرالدین در پایان تحریر برهانی دیگر برای قضیه هفتم این کتاب (دستور محاسبه مساحت مثلث برحسب اضلاع آن یا قضیه هرون) از شخصی به نام خازن (ابوجعفر خازن) نقل کرده است.
کارادو وو بخشی از این تحریر خواجه نصیر را به فرانسه ترجمه کرده است.
۹- کتاب المفروضات ثابت بن قره (۶۵۳ق) در ۳۶ یا ۳۴ قضیه و مسئله.
برخی به قرینه رساله بعدی، ثابت بن قره را به اشتباه مترجم و ارشمیدس را مؤلف آن دانسته‌اند.
۱۰- کتاب المأخوذات (لِم‌ها) منسوب به ارشمیدس (۶۵۳ق). ترجمه ثابت بن قره، به
تفسیر علی بن احمد نسوی، مشهور به الاستاذ المختص، در ۱۵ قضیه و مسئله.
این تحریر به لاتینی ترجمه شده است
۱۱- کتاب فی جرمی النیرین و بعدیهما، نوشته آریستارخوس (ارسطرخس) ساموسی (۶۵۳ق)، ستاره‌شناس برجسته یونانی، دارای ۱۷ قضیه و مسئله.
۱۲- کتاب فی الکرة والاسطوانه ارشمیدس در دو مقاله و ۹۸ قضیه و مسئله. ترجمه رایج این اثر که توسط ثابت بن قرهاصلاح شده بود، کاستی‌ها و نادرستی‌های بسیار داشت که از فهم نادرست متن یونانی نشئت می‌گرفت. نصیرالدین به‌رغم کوشش فراوان، در تصحیح این متن چندان موفق نبود، تا آن‌که ترجمه دقیق اسحاق بن حنین از ۱۴ قضیه نخست متن اصلی و شرح اطوقیوس عسقلانی بر همین رساله و نیز شرح دیوکلس و دینوسوذورس را یافت و توانست کار را به انجام رساند.
نصیرالدین در این رساله مقدمه‌ای را که ارشمیدس در قضیه ۴ از مقاله دوم (تقسیم کره توسط یک صفحه به نسبتی معلوم) حل شده فرض کرده، با مراجعه به شروح یاد شده با تفصیل بسیار مستدل ساخته است.
این تحریر در ۱۹۹۶م نیز به‌طور مستقل در بیروت به چاپ رسیده است.
۱۳- مقالة فی تکسیر الدائره ارشمیدس درباره یافتن اندازه تقریبی عدد پی در ۳ قضیه. نصیرالدین چنان‌که خود تأکید کرده، این تحریر را به عنوان ذیل تحریر پیشین آورده، و در پایان این ذیل نیز مطلب جالب توجهی درباره شیوه محاسبه عدد پی به وسیله منجمان افزوده است.
۱۴- کتاب الطلوع و الغروب اطولوقس (ربیع‌الاول ۶۵۳) مشتمل بر دو مقاله و مجموعاً ۳۶ قضیه و مسئله از روی ترجمه‌ای اصلاح شده توسط ثابت بن قره.
۱۵- کتاب فی المطالع (۶۵۳ق)، نوشته هوپسیکلس (ابسقلاوس) مشتمل بر ۳ مقدمه و ۲ قضیه. ترجمه قسطا بن لوقا بعلبکی و اصلاح کندی.
۱۶- کتاب فی اشکال الکریة یا الاکر منلائوس (
شعبان ۶۶۳). این کتاب را اسحاق بن حنین به عربی ترجمه کرده بود.
نصیرالدین در مقدمه این تحریر، افزون بر اشاره صریح به تحریر همه آثار مشهور به متوسطات از مشکلات موجود در نسخ متعدد و متفاوت این اثر سخن گفته است. وی از میان اصلاح‌های ماهانی،
ابوالفضل هروی و
ابونصر عراق، آخری را پسندیده، و با
ستایش بسیار از آن یاد کرده است.
۱۷- تحریر دوباره مخروطات آپولونیوس از روی ترجمـه ثابت بن قره و هلال بن
ابی‌هلال حمصی و تحریر بنی موسی. این تحریر چاپ نشده، و تنها دو دست‌نویس به دست ما رسیده است
مهم‌ترین در میان نسخه‌های خطی تحریرهای طوسی نسخه خطی شماره ۴۷۲۷ کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، به سبب همراه داشتن نسخه‌هایی از تحریر اصول، مجموعه متوسطات، تحریر مجسطی و دو رساله تألیفی طوسی به نام‌های
التذکرة فی العلم الهیئه و
الرسالة الشافیه و در دسترس نهادن مواد آموزشی دوره کاملی از
ریاضیات و
نجوم دوره اسلامی و نیز به جهت قدمت و نفاست آن، اهمیت بسزایی دارد.
تحریرهای طوسی، بجز چاپ‌های تحریر اصول، نخستین بار در ۱۳۰۴ به کتابت عبدالکریم شریف شیرازی و با حاشیه‌هایی به خط
میرزا طاهر تنکابنی در تهران چاپ سنگی شد.
این کتاب تنها دارای پنج رساله از مجموعه تحریرهاست و بین رسایل مشترک آن با چاپ سربی حیدرآباد تفاوت‌های اندکی وجود دارد، مثلاً چاپ حیدرآباد فاقد مقدمه بسیار کوتاه تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس است.
این چاپ با عنوان تحریر الاکرات و المتوسطات
معرفی شده است، اما نسخه‌هایی از آن با عنوان اُکَر در بعضی کتابخانه‌های
ایران وجود دارد.
تحریر تربیع الدایره، از تحریرهای طوسی نیز در ۱۳۰۹ در
استانبول به چاپ رسید.
مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی، مجموعه‌ای دو جلدی است که در ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ ش در حیدرآباد
هند چاپ سربی شده است.
این چاپ شامل پانزده تحریر از مجموعه متوسطات است که به همراه الرسالة الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه طوسی، مجموعه رسائل او را تشکیل می‌دهد.
این مجموعه بر اساس نسخه‌های خطی برخی کتابخانه‌های هند، چاپ شده است.
عباس محمدحسن سلیمان تحریر ظاهرات الفلک، از مجموعه متوسطات، را در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۹۶ در
بیروت چاپ کرد که جدیدترین متن چاپی این مجموعه است.
تعدادی از تحریرهای طوسی به
فارسی ترجمه شده است.
بجز تحریر اصول اقلیدس که چندین بار به فارسی ترجمه شده و ترجمه تحریر مجسطی، تحریر اکر ثاوذوسیوس بیش از همه مورد توجه مترجمان قرار گرفته و سه بار به فارسی ترجمه شده است: نخستین ترجمه از فردی ناشناس است
، دومین ترجمه تحت عنوان رایض النفوس کار شخصی به نام غلام حسین طوسی است
و سومین بار
ملامهدی نراقی (متوفی ۱۲۰۹) آن را ترجمه کرده است.
تحریر مناظر اقلیدس را نیز فردی ناشناس به فارسی برگردانده است.
علاوه بر این ترجمه ها، کتاب‌ها و رساله‌های دیگری نیز درباره تحریرهای طوسی به فارسی و عموماً توسط علما و ریاضیدانان
شبه قاره هند تألیف شده که از جمله آن‌هاست: شرح مخروطات ابلونیوس از تفضل حسین خان کشمیری
و تحریر الاشکال، کتابی در ریاضی، نوشته محمدزمان دهلوی که در آن به بسیاری از تحریرهای طوسی اشاره شده است.
محیی‌الدین مغربی (د ۶۸۲ق)، تحریر اصول اقلیدس فی الاشکال الهندسیة، که در پانزده مقاله است. بخش‌هایی از آن به زبان انگلیسی ترجمه و بررسی شده است.
مجموعه مغربی مدت کوتاهی پس از مجموعه تحریرهای طوسی پدید آمد، از جمله آن‌هاست: تحریر مخروطات ابلونیوس،
تحریر اکر ثاوذوسیوس،
تحریر اکر مانالاوس
و تحریر کرة المتحرکه اطولوقس.
در برخی مآخذ از آن‌ها با عنوان تحریر و در مآخذ دیگر با عناوینی چون شرح یا اصلاح یاد شده است.
تحریرهای مغربی، پس از مجموعه تحریرهای طوسی، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مجموعه تحریر است.
تحریر اقلیدس چاپ رم که به‌رغم تفاوت‌های بسیار با
تحریر اقلیدس نصیرالدین به خطا به وی منسوب شده بود.
محمد بن
عمر بن احمد [بن
] هبةالله بن ابی‌جراده (د ۶۹۱ یا ۶۹۴ق، ظاهراً فرزند
ابن عدیم مشهور)، که مقاله القطوع الاستوانه ثابت بن قره را تحریر کرد.
همو
المناظر اقلیدس را با نام
تجرید المناظر تحریر کرد که نسخه آن در کتابخانه بادلیان آکسفرد محفوظ است.
تقی‌الدین ابوالخیر
محمد بن محمد فارسی (سده ۹ق)، تحریر اصول الهندسة یا تقریر التحریر. گویا وی این کتاب و نیز تحریر اثولوجیا را بخشی از کتاب مفصل خود موسوم به
صحیفة النور قرار داده بود.
تقی‌الدین راصد تحریر کتاب الاکر تئودسیوس.
کتابی به نام تحریر مناظر اقلیدس نیز به بدرالدین محمد بن اسعد استانبولی، ریاضیدان
قرن دوازدهم، نسبت داده شده است
علاوه بر استفاده از عنوان تحریر در بازنویسی آثار ریاضی و نجومی، در علوم مختلفی چون
فقه و
اصول و
منطق و
کلام نیز کتاب‌هایی را تحریر نامیده‌اند.
در مواردی نیز تحریر، جزئی از نام کتاب بوده است، مانند
التحریر فی الفقه از
یحیی بن
هارون بن حسین هارونی معروف به الناطق بالحق (متوفی ۴۲۴) و
تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه در فقه از
علامه حلّی (متوفی ۷۲۶).
یکی از تحریرها در علم فقه،
تحریر القواعد الشهیدیه از
مقداد بن
عبداللّه بن محمد سیوری (متوفی ۸۲۴) است که عموماً به نام
نضد القواعد الفقهیه شهرت دارد
و بازنویسی کتاب
القواعد و الفوائد شهید اول است.
سایر کتاب‌هایی که در حوزه
علوم عقلی تألیف و عنوان تحریر نیز به آن‌ها اضافه شده، عبارت‌اند از:
۱- تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الشمسیه از
قطب‌الدین محمد بن محمد رازی، که شرح کتاب
الشمسیه نجم‌الدین کاتبی قزوینی در منطق است
۲- تحریرالقواعد الکلامیه از عبدالرزاق رانکویی در کلام که شرحی بر
القواعد الکلامیه طوسی است،
۳- التحریر فی شرح الفرائض النصیر از ملاابوالحسن بن ملااحمد شریف قاینی در بحث
ارث، که شرحی بر
الفرائض النصیریه طوسی است
۴- تحریر الطاووسی از ابومنصور حسن بن زین‌الدین (متوفی ۱۰۱۱) در
رجال که بازنویسی بخشی از کتاب
حل الاشکال فی معرفة الرجال جمال‌الدین احمد بن موسی بن طاووس (متوفی ۶۷۳) است.
بخشی از
صحیح بخاری نیز به نام تحریر علی کتاب العلم من صحیح الامام البخاری بازنویسی شده است.
تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه از
شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴) در اخبار نیز شرحی بر وسائل الشیعه خود مؤلف است.
در حوزه
علوم ادبی نیز می‌توان به تحریر التحبیر از ابن
ابی‌الاصبع
اشاره کرد که از نخستین کتاب‌های مفصّل و مبسوط در
علم بلاغت و بویژه
بدیع است که مؤلف آن را در مقام بازنگاری مضامین آثار مهم ادبی پیشین تدوین کرده است.
(۱) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن ندیم محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
(۳) ابن هیثم، حسن بن حسن، قول فی شکل بنی موسی (نک : مل، راشد).
(۴) بنی موسی، محمد، تحریرالمخروطات (نک : مل، آپولونیوس).
(۵) حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون.
(۶) دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۷) قربانی، ابوالقاسم، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ش.
(۸) قربانی، ابوالقاسم، نسوی‌نامه، تهران، ۱۳۵۱ش.
(۹) مدرس‌رضوی، محمدتقی، احوال و آثار نصیرالدین، تهران، ۱۳۵۴ش.
(۱۰) مدرسی، محمد، سرگذشت و عقائد فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، ۱۳۳۵ش.
(۱۱) کتابخانه ملی تبریز، خطی.
(۱۲) نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، رسائل، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸-۱۳۵۹ق.
(۱۳) Apollonius، Conics، Books V to VII، the Arabic Translation of the Lost Greek Original in the Version of the Banū Mūsā، ed and tr G J Toomer، New York، ۱۹۹۰.
(۱۴) GAS.
(۱۵) Kheirandish E، introd The Arabic Version of Euclid’s Optics، New York، ۱۹۹۹.
(۱۶) Krause M، Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker، Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik، Astronomie und Physik، Abteilung B: Studien، ۱۹۳۶، vol III.
(۱۷) Rashed R، Les Mathématiques infinitésimales du IXe au XIe siècle، vol III، London، ۲۰۰۰.
(۱۸) Suter H، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، Leipzig، ۱۹۰۰.
(۱۹) Tomas I، Greek Mathematics، Cambridge/Massachusetts/ London، ۱۹۶۷.
(۲۰) Toomer G J، introd Conics) vide: Apollonius).
(۲۱) ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
(۲۲) ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب.
(۲۳) علی خان بهادر، میرعثمان، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷.
(۲۴) حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۲۵) خیراندیش، الهه، گزارشی در باره گنجینه‌های خطی کتب متوسّطات ریاضی در کتابخانه‌های ایران، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، اسفند ۱۳۷۴، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۲۶) دانش‌پژوه، محمدتقی، پراکنده‌ها و یادداشت‌ها در باره نسخه‌های بنیادهای فرهنگی کشور شوروی، در نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۶۳ ش.
(۲۷) دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۲۸) دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۲۹) سیدیونسی، میرودود، فهرست کتابخانه ملی تبریز، ج۱، تبریز ۱۳۴۸ ش.
(۳۰) صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات.
(۳۱) بروسه لی، محمدطاهر بیگ، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۳۲) عرفانیان، غلامعلی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱۰، مشهد ۱۳۶۲ ش.
(۳۳) فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ ش.
(۳۴) آصف فکرت، محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش.
(۳۵) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۳۶) گلچین معانی، احمد، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، مشهد ۱۳۵۰ ش.
(۳۷) مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۳۸) مشار، خانبابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
(۳۹) انیس، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۷ ش.
(۴۰) منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۴۱) منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تحریر (بازنویسی کتب)»، شماره۵۷۹۸. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحریر متن»، شماره۳۳۲۰.
