تاریخ‌نگاری عمومی شیعیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این مقاله شماری از آثار مورخین درباره تاریخ عمومی بیان شده است.
کتابی بزرگ حاوی بخش‌هایی به هم پیوسته به نام المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردّة می‌باشد.
این اثر مانند اثر جامع
ابن اسحاق زمینه ساز و الهام بخش تاریخ‌های عمومی گردید.
پیش از ظهور مورخان بزرگی همچون
یعقوبی و
مسعودی و هم زمان با ظهور اخباریان نامداری چون ابن اسحاق و
ابومخنف اَزدی و
هشام بن محمد کلبی و
نصر بن مُزاحم مِنقری که به
تشیع اعتقاد یا دست کم گرایش داشتند،
اَبان بن عثمان اَحمَر بَجَلی از نخستین اخباریان شیعی است که در
کوفه و
بصره ظهور یافت.
وی از اصحاب و
راویان امام صادق و
امام کاظم علیهماالسلام بود.
کسانی همچون
ابوعُبیده مَعمَر بن مُثنّی و
محمد بن سلاّ م جُمَحی مطالبی در اخبار شعرا و انساب و ایام عرب از او روایت کرده
و یعقوبی
و
علی بن ابراهیم قمی و
طبرسی در آثار خود از کتاب وی مطالبی نقل کرده اند.
ابان گزارش‌های خود را به شیوه اخباریان با ذکر سند همراه کرده است. مجموعه‌ای از روایات او منتشر شده است.
ابوحُذَیفه اسحاق بن بِشر بن محمد بخاری (متوفی ۲۰۶)، اخباری خراسانی
اهل سنّت ، که از وی در شمار اصحاب و راویان امام صادق یاد شده و برخی علمای رجالی
شیعه او را توثیق کرده‌اند.
وی المبتدأ را تألیف کرد
که از داستان آفرینش تا بخش‌هایی از
سیره پیامبر اسلام را دربرداشته و قسمت‌هایی از آغاز و پایان آن باقی است.
کتاب الفتوح او نیز که می‌توان آن را از لحاظ توالی زمانی دنباله اثر پیشین دانست، تا سده نهم باقی بوده است.
تک نگاشتهای دیگر
ابوحذیفه ، سیر حوادث را تا زمان
امام علی دربرمی‌گیرد.
برخی تک نگاشتهای ابواسحاق
ابراهیم بن محمد ثقفی ، مانند المبتدأ و السیرة و المغازی، را می‌توان بخش‌هایی جداگانه از تاریخی عمومی، همانند کتاب ابان بن عثمان، شمرد.
ثقفی نخست زیدی بود و سپس به
امامیه گروید.
دیگر آثار متعدد وی زنجیره‌ای پیوسته از حوادث تاریخ اسلام را تا
قیام مختار و سپس حوادثی پراکنده را تا اوایل خلافت
عباسیان دربرمی گیرد.
از میان آثار او الغارات باقی است که به موضوع تاخت وتازهای سپاهیان
معاویه در مناطق شیعه نشین و تحت حاکمیت امام علی می‌پردازد (چاپ سیدجلال الدین حسینی محدّث، تهران ۱۳۵۴ ش).
از کتاب وقایع نگارانه فقیه و مورخ امامی،
ابن قولویه جعفر بن محمد قمی (متوفی ۳۶۸ یا ۳۶۹)، به نام تاریخ الشهور و الحوادث فیها
اثری در دست نیست.
ابوالحسن
علی بن محمد شِمشاطی عَدَوی (زنده در ۳۷۷)، ادیب و مورخ موصلی که به دستگاه
حمدانیان پیوست، نیز مختصر تاریخ الطبری را در سه هزار برگ با حذف اسانید و روایات مکرر
تاریخ طبری فراهم آورد و سیر حوادث را از ۳۰۳ تا روزگار خود ادامه داد.
از این کتاب نیز نشانی در دست نیست.
دیگر کتاب مهم تاریخ عمومی به شیوه سالشمار، معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاء و ذوی الرتب تألیف مورخ و ادیب شیعی،
ابن ابی طَی یحیی بن حمید حلبی (متوفی ۶۳۰)، بوده که در دست نیست و کسانی مانند
ابن خلّکان و ابوشامه
و
ابن فُرات از آن استفاده کرده اند.
کتاب الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیه (تألیف در ۷۰۱) از
ابن طِقطَقی صفی الدین محمد بن علی بن طباطبا ، ادیب و مورخ امامی، در فصل اول به علم سیاست و آداب کشورداری ــ با توجه به اندرزنامه‌ها و آثار کهن ایرانی ــ پرداخته و در فصل دوم گزارشی خلاصه از تاریخ عمومی اسلام از رحلت
پیامبر تا انقراض خلافت عباسیان و سقوط
بغداد در ۶۵۶ آورده است که حاوی بخشی مهم در شرح حال وزیران
خلفای عباسی و اظهارنظرهایی صریح و انتقادی است که قبلاً به دلایل سیاسی کمتر مجال بروز می‌یافت.
کتاب العباسی از معدود تاریخ‌های دودمانی است که نویسندگان
شیعه تألیف کردند. این کتاب تألیف ابوعلی
احمد بن
اسماعیل بن سَمَکه بَجَلی (متوفی ح۳۵۰)، ادیب و مورخ قمی، است. وی در دستگاه وزرای
آل بویه ، مانند
ابوالفضل ابن عمید ، به تعلیم و تألیف پرداخت.
شیخ طوسی ، العباسی را کتابی بزرگ و کامل و بی نظیر نزدیک هزار برگ در تاریخ خلفا و دولت عباسیان دانسته است.
الرسالة فی بنی امیه از ابن عمّار
احمد بن عبیداللّه ثقفی (متوفی ۳۱۴ یا ۳۱۹) نمونه‌ای دیگر از تاریخ‌های دودمانی است که اکنون در دست نیست.
مورخان شیعی در سده‌های پنجم تا هفتم تألیف سیره و مغازی پیامبر را ادامه دادند.
سیره امامان نیز پیوسته مورد توجه نویسندگان بود.
محمد بن حسین محتسب کتابی در ده جلد به نام رامِش افزای آل محمد نوشت.
محمد بن
حسین بن حسن رازی (سده ششم و هفتم) هم نزهة الکرام و بستان العوام را تألیف کرد (چاپ محمد شیروانی، تهران ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش) که از منابع
ابن طاووس (متوفی ۶۶۴)، محدّث و فقیه و مفسر امامی، بود.
ابن طاووس کتاب‌هایی در شرح واقعه
کربلا نوشت، از جمله کتاب اللَّهوف علی قتلی ' الطَّفوف.
سیدمحمد بن
ابی زید بن عربشاه ورامینی نیز در ۷۴۰، احسن الکبار فی معرفة الائمة الابرار را تألیف کرد.
بتدریج تکرار و شرح‌های بیهوده به کتاب‌های تاریخی راه یافت و اغلب این کتابها فاقد روش‌های علمی بود. البته استثناهایی هم وجود داشت.
صوفیه در قرن نهم آثاری در شرح طبقات اولیا و مشایخ پدید آوردند که گاه شامل بخشی از تاریخ
اسلام و
امامان شیعه با نگرش صوفیانه بود.
همچنین باید به پاره‌ای از آثار سنّیان دوازده امامی اشاره کرد که بر تاریخ نگاری شیعه تأثیری دیرپا نهاد، از جمله روضة الشهداء (تألیف در اوایل قرن دهم) نوشته
ملاحسین کاشفی در تاریخ
انبیا و
ائمه که حادثه کربلا را در قالبی ادبی و با نثری زیبا شرح داده است.
پس از روی کارآمدن
صفویان (۹۰۶ـ ۱۱۳۵)، به تألیف سیره پیامبر و اهل بیت و مقتل
امام حسین علیهم‌السلام، در کنار تاریخ‌های دودمانی، توجه شد.
برخی آثار کهن، مانند
کشف الغمّة فی معرفة الائمّة تألیف
بهاءالدین اِرْبِلی ، بارها ترجمه شد.
مشهورترین کتابی که در این دوره فراهم آمد، کتاب عظیم
بحارالانوار تألیف علامه
محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) است مشتمل بر
احادیث پیامبر و ائمه که از منابع شیعه گردآوری شده است. مجلدات یازدهم تا پنجاه وسوم (از چاپ ۱۱۰ جلدی) این اثر دایرة المعارفی، یک دوره تاریخ به شیوه روایی است مشتمل بر
نبوت و قصص انبیا، سیره و
معجزات پیامبر ،
امامت ، حوادث پس از پیامبر (با عنوان «فتن و محن»)، تاریخ
خلفا و احوال و اخبار ائمه.
تا پایان دوره قاجار کتاب‌های بسیاری در زندگی و فضایل و مناقب
اهل بیت و به ویژه مقتل امام حسین تألیف شد که پاره‌ای از آنها تکرار آثار پیشین و برخی فاقد دقت و ارزش علمی بود.
در دوره معاصر آثار بسیاری در موضوعات گوناگون، مانند سیره پیامبر و ائمه، تاریخ تشیع و جنبش‌های شیعی، تاریخ اسلام و کتاب شناسی آثار شیعی و تراجم و طبقات تألیف شده است. بعضی از این آثار با انگیزه نشان دادن سهم
علما و دانشمندان شیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی، به معرفی مشاهیر شیعه و آثار و خدمات علمی آنان پرداخته اند.
علامه محسن امین عاملی (متوفی ۱۳۳۰ ش)، عالم مصلح و وحدت طلب امامی شام، با پژوهشی گسترده در منابع،
اعیان الشیعه را در تراجم و آثار رجال شیعه تألیف کرد.
شیخ آقابزرگ طهرانی (متوفی ۱۳۴۸ ش)، عالم محقق، نیز با پژوهشی وسیع مجموعه
طبقات اعلام الشیعه را به ترتیب الفبایی و سده‌ای، در معرفی مشاهیر شیعه هر قرن (از سده چهارم تا چهاردهم) فراهم آورد.
برخی مؤلفان آثار با شیوه‌ای تحلیلی و انتقادی به مطالعه و تحقیق در سیره نبوی و زندگانی
امامان پرداخته‌اند و آرای مخالفان را کم وبیش بررسی کرده و به انتقادها و اتهام‌ها پاسخ گفته اند. پس از تاریخ پیامبر اسلام نوشته
محمدابراهیم آیتی که اثری است نسبتاً جامع بر اساس منابع مختلف سیره، باید از این کتابها یاد کرد: سیرة المصطفی و سیرة الائمة الاِثنَیْ عشر از
هاشم معروف حسنی ، الصحیح من سیرة النبی الاعظم و تک نگاری‌هایی در زندگانی ائمه از
سیدجعفر مرتضی عاملی ، تاریخ تحلیلی اسلام و آثاری متعدد در زندگی اهل بیت از
سیدجعفر شهیدی و فروغ ابدیت و فروغ ولایت از
جعفر سبحانی . آثار تحقیقی و انتقادی
سید مرتضی عسکری محدوده وسیعی از تاریخ صدراسلام را دربرمی گیرد، آثاری چون معالم المدرستین،
عبداللّه بن سبا ، خمسون و مائة صحابی مختلق و احادیث ام المؤمنین عائشة.
مرتضی مطهری ، راضی آل یاسین،
باقرشریف قُرشی و
اسدحیدر تک نگاشت‌هایی در باره زندگانی امامان دارند.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
(۳) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳.
(۴) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۵) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
(۶) ابن خلّکان.
(۷) ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
(۸) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۳/ ۱۹۳۴.
(۹) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
(۱۰) ابن طقطقی، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة، چاپ محمود توفیق کتبی، مصر ۱۳۴۰.
(۱۱) ابن فرات، تاریخ ابن الفرات، ج ۴، جزء ۱، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
(۱۲) ابن ندیم.
(۱۳) ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت.
(۱۴) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
(۱۵) ابوشامه، عیون الروضتین فی اخبار الدولتین، چاپ احمد بیسومی، دمشق ۱۹۹۱.
(۱۶) تاریخ اهل البیت علیهم‌السلام نقلاً عن الائمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم علیهم‌السلام و بروایة کبار المحدثین و المورخین، چاپ محمدرضا حسینی، قم: آل البیت، ۱۴۱۰.
(۱۷) تستری.
(۱۸) رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، قم ۱۳۷۶ش.
(۱۹) محمدباقر حجتی، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامه شیخ طوسی، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی، ج ۳، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۵۴ش.
(۲۰) احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی مدظله العالی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
(۲۱) خوئی.
(۲۲) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
(۲۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمودمحمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۲۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۲۵) محمد بن حسین شریف رضی، خصائص الائمة علیهم‌السلام، چاپ محمدهادی امینی، مشهد ۱۴۰۶.
(۲۶) محمد بن یوسف صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج ۴، چاپ ابراهیم ترزی و عبدالکریم عزباوی، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
(۲۷) محمد بن یحیی صولی، اخبارالراضی باللّه و المتقی للّه، چاپ هیورث دن، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۲۸) فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
(۲۹) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
(۳۰) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
(۳۱) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمة جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۱ش.
(۳۲) فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۳۳) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰.
(۳۴) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
(۳۵) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۳۶) اتان کلبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش.
(۳۷) محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، قم ۱۴۱۳ الف.
(۳۸) محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، چاپ حسین درگاهی، قم ۱۴۱۳ ب.
(۳۹) محمد بن محمد مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش.
(۴۰) محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳.
(۴۱) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۴۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۴۳) نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۴۴) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
(۴۵) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۴۶) یعقوبی، تاریخ یعقوبی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷.
