تاریخ گیلان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ گیلان، کتابی درباره وقایع
گیلان از ۹۲۳ تا ۱۰۳۸، به
فارسی، تألیف
عبدالفتاح فومنی در
قرن یازدهم است.
مؤلف، حوادث بیش از یک
قرن گیلان را در دوران شاهان صفوی، از اواخر سلطنت
شاه اسماعیل اول (۹۰۵ـ۹۳۰) تا جلوس
شاه صفی (۱۰۳۸)، در یک مقدمه و دو فصل شرح داده است.
وی در مقدمه انگیزه نگارش این تاریخ محلی را ذکر کرده و بر ثبت رویدادهای مهم گیلان ــ که در کتابهای تاریخی نیامده ــ تأکید کرده است.
فصل اول این کتاب شامل یک مدخل و ۳۵ گفتار، درباره قدرت طلبیهای ملوک و امیران گیلان است که برخی از آنان با دربار صفوی پیوند سببی یافتند و در منطقه پیمان شکنیها و خونریزیهایی کردند که به
انقراض خاندان حاکم گیلان بیَه پس (رشت و فومن) در عصر
شاه طهماسب (۹۳۰ـ۹۸۴) و فرار خان احمدخان گیلانی، حکمران گیلان بیه پیش (لاهیجان)، در رو در رویی با سپاه شاه عباس (شوال ۱۰۰۰) انجامید.
فصل دوم حاوی ۳۴ گفتار و چهار مقاله است.
در ۲۷ گفتار نخست شرح
استیصال حکام پیشین و استیلای شاه عباس اول بر گیلان آمده است.
موضوع هفت گفتار پایانی ظهور و قیام
کالنجار سلطان، ملقب به عادل شاه یا غریب شاه، است.
این کتاب به سبب دربرداشتن اصطلاحات فراوان اداری، مالی و ارضی رایج در
قرن دهم و یازدهم اهمیت دارد و از آن‌جا که مؤلف به کارهای دیوانی اشتغال داشته
این اصطلاحات را به کار برده و آن‌ها را همراه با ذکر برخی ترکیبات لغوی متداول در منطقه و نیز شرح آداب و رسوم محلی
آورده است.
همچنین در این کتاب به مطالبی اشاره شده است که در دیگر آثار این دوره وجود ندارد؛ مثلاً وجود نسخه‌ای از
قرآن مجید به خط امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در قریه
کیجای کُهدُم در محلی مشهور به «دستخط محله کچا»،
که مردم احترام فوق العاده ای به آن می‌گذاشتند، و نیز حمل اجناس فراوان از
مسکو به گیلان و
غارت آن‌ها در وقایع شورش غریب شاه و بازگرداندن کالاها به صاحبانشان پس از سرکوب قیام و
قتل وی .
فومنی به رسم نویسندگان همعصر خود، به تناسب از آیات
قرآن و اشعار
فارسی استفاده کرده است.
نثر این کتاب سلیس و روان نیست.
تاریخ گیلان نخستین بار به کوشش برنهارد دورن از روی نسخه ای که نیکولای خانیکوف،
جغرافیدان روسی، در ۱۲۶۵ یا ۱۲۶۶/۱۸۴۹ یا ۱۸۵۰ در اختیار او گذاشته بود، در ۱۲۷۴/ ۱۸۵۸ در سن پطرزبورگ به چاپ رسید.
این کتاب سه بار نیز در
ایران به چاپ رسیده است: در ۱۳۱۵ش در
رشت؛ در ۱۳۴۹ش به کوشش منوچهر ستوده و در ۱۳۵۳ش به کوشش عطاءاللّه تدین در تهران
(۱) محمدتقی پوراحمد جکتاجی، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان»، در کتاب گیلان، تهران: گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴ش.
(۲) یاسنت لویی رابینو، ولایات دارالمرز ایران: گیلان، ترجمه جعفر خمامی زاده، تهران ۱۳۵۷ش.
(۳) عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گیلان»، شماره۳۱۲۷.
