تاریخ بنی‌اسرائیل در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

به سبب نقش و اهمیت دوران زندگی و تحولات تاریخی بنی اسرائیل، کتاب مقدس و قرآن کریم در موارد گوناگون به شرح و تفسیر آن پرداخته‌اند که با وجود اختلافات زیاد دارای برخی اشتراکات نیز هستند.

---

منابع تاریخی اسلامی و غیر اسلامی نیز پرداختهای فراوان و گاه متفاوتی از سرگذشت، رویدادها و فرجام این گروه دارند که اغلب برگرفته از قرآن یا کتاب مقدس است. گزارش دوره‌های مهم زندگی آنان بدون توجه به ترتیب نزول سوره‌ها و آیات مربوط و تنها با توجه به نحوه شکل گیری این قوم و نسلهای متوالی آن به صورت ذیل قابل بیان است:

۱.۱ - مهاجرت به مصر

زادگاه اصلی بنی اسرائیل منطقه فلسطین بوده؛ امّا بر اثر خشکسالی که تقریبا همه آن مناطق را فراگرفت، مرحله نخست ورود فرزندان یعقوب به مصر، با سفر آنان برای دریافت غلاّت بوده است. این سفر به مواجهه فرستادگان یعقوب با برادرشان یوسف انجامید. در سفر دوم، یوسف به بهانه گم شدن جام خود و یافتن آن در میان بار بنیامین او را نزد خود نگه داشت. در سفر سوم، که فرزندان یعقوب به امر پدر، برای یافتن یوسف و برادرش بنیامین راهی مصر شدند، یوسف پس از معرفی خود به برادرانش از آنان خواست تا به همراه پدر و تمامی خاندان یعقوب به مصر مهاجرت کنند. این دعوت نقطه شروع شکل گیری و سکونت قوم بنی اسرائیل در مصر که در آن زمان بیش از ۰ ۷ نفر نبوده‌اند، به شمار می‌آید؛ گویا این دوره تا زمان حیات یوسف یا اندکی پس از آن به سبب موقعیت ممتاز او در حکومت برای بنی اسرائیل دوران آرام و مناسبی بوده است و آنان از مهمان نوازی یوسف علیه‌السّلام برخوردار بوده‌اند: «فَلَمّا دَخَلوا عَلی یوسُفَ ءاوی اِلَیهِ اَبَوَیهِ وقالَ ادخُلوا مِصرَ اِن شَـاءَ اللّهُ ءامِنین».

۱.۱.۱ - اقوام دیگر پس از حضرت یوسف

پس از مرگ یوسف و برادرانش به عنوان سرشاخه‌های اصلی و نیای بنی اسرائیل، نسلهای بعدی به سرعت زیاد شده، قومی بزرگ و فراگیر را تشکیل می‌دهند. با پیدایش حکومتهای جدید، حاکمان جامعه به بهانه هراس از طغیان بنی اسرائیل به سختگیری و برخورد شدید با آنان پرداختند تا آنجا که در مدت کوتاهی بسیاری از بنی اسرائیل به بردگی مصریان درآمدند و فرزندان پسر آنان بعد از تولد و به دستور فرعونِ زمان موسی کشته شدند: «اِنَّ فِرعَونَ عَلا فِی الاَرضِ و جَعَلَ اَهلَها شِیَعـًا یَستَضعِفُ طَـائِفَةً مِنهُم یُذَبِّحُ اَبناءَهُم و یَستَحیی نِساءَهُم اِنَّهُ کانَ مِنَ المُفسِدین». مفسران گفته‌اند: تعبیر «شِیَعـًا» حاکی از این معناست که فرعون با تقسیم بنی اسرائیل به گروههای کوچک و ایجاد تفرقه در میان آنان توان پایداری در برابر خودش را از آنها گرفت؛ همچنین به نقل از سدّی فرعون در خواب دید آتشی از سوی بیت المقدس شعله کشید و همه خانه‌های مصر و قبطیان را فرا گرفت؛ ولی به بنی اسرائیل آسیبی نرساند. منجمان تعبیر آن را قیام مردی از بیت المقدس دانستند که مصر و حکومت آن را نابود خواهد ساخت، برای همین فرعون دستور داد سختگیری شدیدی با بنی اسرائیل صورت گیرد. این مصیبتها با آغاز نبوت موسی علیه‌السّلام به اوج خود رسیده بود. او و برادرش هارون با مشاهده این ستمها تلاش زیادی برای رهایی بنی اسرائیل داشتند که به صورت دعوت از فرعون برای ایمان به خدا و اجازه بازگشت بنی اسرائیل به سرزمین کنعان تحقق یافت: «اِذهَبا اِلی فِرعَونَ اِنَّهُ طَغی فَاتیاهُ فَقولا اِنّا رَسولا رَبِّکَ فَاَرسِل مَعَنا بَنی اِسرءیلَ ولاتُعَذِّبهُم...» ؛ امّا با رد این درخواست از سوی فرعون موسی و هارون برای خارج کردن بنی اسرائیل از مصر فرار شبانه را برگزیدند. بر اساس گزارش تورات، فرعون با دیدن معجزات موسی، ناگزیر از رها کردن بنی اسرائیل شد و یهودیان این روز رهایی را به عنوان «عید پسح» جشن می‌گیرند.

۱.۲ - خروج از مصر

حضرت موسی علیه‌السّلام فرمان یافت تا با استفاده از تاریکی شب بنی اسرائیل را از مصر خارج کند و با عبور دادن از دریا راه رهایی را بر روی آنان بگشاید: «و لَقَد اَوحَینا اِلی موسی اَن اَسرِ بِعِبادی فَاضرِب لَهُم طَریقـًا فِی البَحرِ یَبَسـًا لاتَخـفُ دَرَکـًا و لاتَخشی». پس از خروج شبانه بنی اسرائیل سحرگاهان که فرعون از فرار آنها آگاه شد با لشکری مجهز به تعقیب آنان پرداخت؛ امّا پیش از رسیدن فرعونیان، موسی به دستور الهی و با عصای خود راه عبور بنی اسرائیل از دریا را باز کرد. با ورود آخرین نفر از فرعونیان به دریا آخرین فرد بنی اسرائیل از آن خارج شد و با به هم آمدن دریا فرعونیان غرق شدند: «فَاَتبَعَهُم فِرعَونُ بِجُنودِهِ فَغَشِیَهُم مِنَ الیَمِّ ما غَشِیَهُم». از آیات قرآن بر می‌آید که همه بنی اسرائیل نجات یافته و فرعونیان تعقیب کننده غرق شده‌اند.

۱.۲.۱ - حوادت تا زمان استقرار

از زمان خروج بنی اسرائیل تا زمان استقرار در سرزمین موعود حوادث و تحولات دینی مهمی برای آنان رخ داد؛ از جمله اینکه آنان با پشت سر گذاشتن دریا و مشاهده بت پرستی گروهی از بت پرستان، از موسی خواستند برای آنان نیز بتهایی را بسازد تا آنها نیز خدایانی همانند شامیان داشته باشند. این درخواست با مخالفت شدید موسی روبه رو شد: «وجـوَزنا بِبَنی اِسرءیلَ البَحرَ فَاَتَوا عَلی قَوم یَعکُفونَ عَلی اَصنام لَهُم قالوا یـموسَی اجعَل لَنا اِلـهـًا کَما لَهُم ءالِهَةٌ قالَ اِنَّکُم قَومٌ تَجهَلون اِنَّ هـؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُم فیهِ وبـطِـلٌ ما کانوا یَعمَلون قالَ اَغَیرَ اللّهِ اَبغیکُم اِلـهـًا و هُوَ فَضَّلَکُم عَلَی العــلَمین». علامه طباطبایی در توجیه گرایش بنی اسرائیل به بت پرستی، زندگی سالهای متمادی آنان در میان قبطیان و فرعونیان را که دارای روحیه‌ای مادی گرایانه بوده‌اند، علت این تمایل می‌داند، به همین سبب هرگاه عده‌ای بت پرست یا مانند آن را می‌دیدند به یاد همان روزگاران روحیه مادیگری در آنها زنده می‌شد.
آغاز شکوه‌های بنی اسرائیل از تشنگی، گرسنگی وگرمای سوزان بیابان و در نتیجه شکافتن ۱۲ چشمه آب از سنگ و با ضرب عصای موسی، نزول منّ و سلوی، و سایه افکندن ابر بر سر آنها در این زمان بوده است. آیات و معجزات یاد شده بیشتر برای تقویت ایمان بنی اسرائیل به خدای یگانه و به وعده‌ها و امدادهای او نشان داده می‌شد؛ اما بنی اسرائیل همچنان به نافرمانی، بهانه جویی و انکار ادامه می‌دادند. تقاضای رؤیت خداوند و مرگ و حیات دوباره ۷۰ نفری که همراه موسی به میقات رفتند و نیز قرار گرفتن کوه طور در بالای سر آنان به سبب عدم پذیرش آموزه‌های تورات از این قبیل است.

۱.۲.۲ - بت خاستن از حضرت موسی

در میانه راه شام به سوی سرزمین موعود خداوند به موسی وعده داد که کتابی آسمانی برای هدایت بنی اسرائیل به وی خواهد داد. آن حضرت برای دریافت تورات مامور شد مدت ۳۰ روز در کوه طور عبادت کند؛ امّا به عللی این مدت تا ۴۰ روز طول کشید. با تاخیر موسی بنی اسرائیل از فرمانهای او سرپیچی کرده، بدون اعتنا به مخالفتهای هارون و متاثر از وسوسه‌های سامری به گوساله پرستی روی آوردند: «... ثُمَّ اتَّخَذتُمُ العِجلَ مِن بَعدِهِ و اَنتُم ظــلِمون». برخی از مفسران معتقدند موسی گفته بود که عبادت او ۴۰ روز بیشتر نخواهد شد؛ ولی آنان به گمان اینکه مراد او ۲۰ روز و ۲۰ شب است پس از بیست روز به گوساله پرستی پرداختند. انحراف یاد شده بنی اسرائیل با برخورد شدید موسی علیه‌السّلام و کیفر سخت الهی روبه رو شد.

۱.۳ - سرگردانی در وادی تیه

موسی علیه‌السّلام پس از خروج از مصر و نابودی فرعون، بنی اسرائیل را به سوی مشرق زمین گسیل داشت و آنان را به فتح سرزمین مقدس فرمان داد. با نزدیک شدن بنی اسرائیل به مرزهای جنوبی فلسطین، موسی ۱۲ نفر از نقیبان و فرماندهان خود را به آن سو فرستاد تا از وضعیت ساکنان آنجا، امکانات دفاعی و میزان آمادگی آنها آگاه شوند. ۱۰ نفر از آنان پس از دیدن ساکنان قوی هیکل، نیرومند و ستمگر آن سرزمین هراسناک شده، پس از بازگشت به اطرافیان و قبایل خود توصیه کردند که از جنگ پرهیز کرده، هرگز همراه موسی وارد سرزمین مقدس نشوند امّا دو نفر از آنان با توکل بر خدا قوم خود را برای ورود به آنجا و جنگ با جباران تشویق کردند؛ امّا بنی اسرائیل بدون توجه به سخنان آن دو، از ورود به شهر امتناع کردند: «و اِذ قالَ موسی... یـقَومِ ادخُلوا الاَرضَ المُقَدَّسَةَ الَّتی کَتَبَ اللّهُ لَکُم ولا تَرتَدّوا عَلی اَدبارِکُم فَتَنقَلِبوا خـسِرین قالوا یـموسی اِنَّ فیها قَومـًا جَبّارینَ و اِنّا لَن نَدخُلَها حَتّی یَخرُجوا مِنها فَاِن یَخرُجوا مِنها فَاِنّا دخِلون». آنان از موسی خواستند که خود به همراه خدایش به جنگ ساکنان آن سرزمین رود. به کیفر این نافرمانی، بنی اسرائیل مدت ۴۰ سال در بیابانها سرگردان و از ورود به سرزمین مقدس محروم شدند. بر اساس گزارش تورات و مفسران مسلمان همه امتناع کنندگان از ورود به سرزمین مقدس، در مدت ۴۰ سال سرگردانی در بیابان مردند و نسل جدیدی جایگزین آنان شد.

۱.۴ - تشکیل حکومت در سرزمین مقدس

با نزدیک شدن زمان رحلت موسی علیه‌السّلام و با درخواست او، خداوند یوشع بن نون را به رهبری بنی اسرائیل برگزید و آنان پس از تحمل رنجها و مشکلات زیاد، سرزمین موعود را فتح کردند و یوشع آن را میان قبایل دوازده گانه بنی اسرائیل تقسیم کرد. دستیابی بنی اسرائیل به سرزمین مقدس و سکونت در آنجا از سوی قرآن چنین گزارش شده است که شرق و غرب سرزمین پربرکت را به آن قوم به ضعف کشانده شده واگذار کردیم؛ و وعده نیک پروردگارت بر بنی اسرائیل به سبب صبر و استقامتی که به خرج دادند، تحقق یافت و آنچه فرعون و فرعونیان (از کاخهای مجلل) می‌ساختند و آنچه از باغهای داربست دار فراهم ساخته بودند، درهم کوبیدیم: «و اَورَثنَا القَومَ الَّذینَ کانوا یُستَضعَفونَ مَشـرِقَ الاَرضِ ومَغـرِبَهَا الَّتی بـرَکنا فیها وتَمَّت کَلِمَتُ رَبِّکَ الحُسنی عَلی بَنی اِسرءیلَ بِما صَبَروا و دَمَّرنا ما کانَ یَصنَعُ فِرعَونُ وقَومُهُ و ما کانوا یَعرِشون».

۱.۴.۱ - دواران داور

بر اساس گزارش عهد عتیق، پس از مرگ یوشع که فتوحات زیادی برای بنی اسرائیل داشت، دوران «داوران» شروع می‌شود. این دوره حدوداً ۳۵۰ ساله با آغاز دوران «پادشاهی» که با سلطنت شائول به عنوان نخستین پادشاه همراه بود، به پایان می‌رسد. در این دوره که رهبران اداره کننده بنی اسرائیل اصطلاحاً «داور» خوانده می‌شدند، هنوز اقوام و قبایلی چون فلسطینیها، حتّیها و امّوریها در سرزمین کنعان باقی مانده بودند و گاه و بیگاه به بنی اسرائیل حمله می‌کردند. بنی اسرائیل در این دوره همانند اقوام مجاور به بت پرستی روی آورده و گاه به جای جنگیدن با دشمن به جان یکدیگر می‌افتادند. آنها هنگام یورش دشمن، از خداوند طلب یاری می‌کردند و خداوند نیز یک «داور» به کمک آنان می‌فرستاد تا آنان را رهبری کرده، دشمن را شکست دهد. سپس برای مدتی صلح برقرار می‌شد؛ اما به مجرد مرگ «داور» قوم بنی اسرائیل دوباره به روش گناه آلود خود روی می‌آورد. کتاب داوران به شرح کارهای ۱۲ «داور» بنی اسرائیل در این دوره تاریخی پرداخته است. برخی بخشهای برجسته این دوره در قرآن نیز گزارش شده است؛ از جمله در پایان دوران داوران و معاصر نبوت سموئیل، فلسطینیها (قوم جالوت) بنی اسرائیل را شکست داده، تابوت مقدس را به غارت می‌برند.

۱.۴.۲ - قوم جالوت

از آیات قرآن بر می‌آید که قوم جالوت با تسلط بر بنی اسرائیل، آنان را از دیارشان بیرون رانده، شماری از فرزندانشان را به اسارت گرفته بودند. بنی اسرائیل از پیامبر زمان خویش که او را سموئیل دانسته‌اند، خواستند که فرمانروایی برای آنان برگزیند تا برای بازپس گیری سرزمین و آزادی فرزندان خویش به جنگ و جهاد بپردازند: «اَلَم تَرَ اِلَی المَلاَِ مِن بَنی اِسرءیلَ مِن بَعدِ موسی اِذ قالوا لِنَبِیّ لَهُمُ ابعَث لَنا مَلِکـًا نُقـتِل فی سَبیلِ اللّهِ قالَ هَل عَسَیتُم اِن کُتِبَ عَلَیکُمُ القِتالُ اَلاَّ تُقـتِلوا قالوا وما لَنا اَلاَّ نُقـتِلَ فی سَبیلِ اللّهِ وقَد اُخرِجنا مِن دِیـرِنا واَبنائِنا فَلَمّا کُتِبَ عَلَیهِمُ القِتالُ تَوَلَّوا اِلاّ قَلیلاً مِنهُم واللّهُ عَلیمٌ بِالظّــلِمین». مفسران هماهنگ با تورات، سرپیچی بنی اسرائیل از دستورات خداوند، تغییر وتبدیل دین الهی، گناهان زیاد، پیروی نکردن از پیامبران الهی و در نتیجه تضعیف روابط و عواطف اجتماعی میان آنان را زمینه ساز تسلط جالوت بر آنان دانسته‌اند. با اعلام آمادگی بنی اسرائیل برای جهاد، پیامبر آنان از انتخاب الهی طالوت (شائول) برای فرماندهی جنگ خبر داد و در پاسخ اعتراض قوم به این انتخاب به دانایی و قدرت جسمانی طالوت اشاره کرد و اینکه آمدن تابوت مقدس نشانه پادشاهی و انتخاب الهی اوست. در این رویارویی، سپاه فلسطین به رغم شمار انبوه آنان با کشته شدن جالوت به دست حضرت داود علیه‌السّلام، دچار شکست شد و زمینه پادشاهی داود علیه‌السّلام فراهم گشت. بر اساس ظاهر برخی آیات و گزارش مفسران، با پادشاهی مقتدرانه داود، دوران شکوه و عظمت بنی اسرائیل آغاز شد. از مهم‌ترین رویدادهای این دوره که آن را ۴۰ سال گفته‌اند پیروزیهای پی درپی بنی اسرائیل و گسترش قلمرو حکومتی آنان بوده است.

۱.۵ - بنی اسرائیل در جزیرة العرب

به اعتقاد بیشتر مورخان گروههایی از بنی اسرائیل با هجوم بختالنصر، به جزیرة العرب وارد شده، بیشتر در مناطق شرقی عربی مانند عراق و سواحل خلیج فارس سکنا گزیدند.
بر اساس برخی از احادیث، گروهی از یهودیان با توجه به پیشگویی کتاب مقدس درباره هجرتگاه پیامبر اسلام و در جست و جوی آن در اطراف مدینه سکنا گزیدند. برخی آیات نشان می‌دهد آنان هنگامی که مورد تعرض قبایل پیرامون قرار می‌گرفتند با اشاره به بعثت پیامبر اسلام به خود نوید پیروزی می‌دادند.

---

اسباب النزول؛ الاغانی؛ املاء ما من به الرحمن؛ انوارالتنزیل و اسرارالتاویل، بیضاوی؛ بنو اسرائیل فی القرآن والسنه؛ البرهان فی تفسیرالقرآن؛ تاریخ ابن خلدون؛ تاریخ الامم والملوک، طبری؛ تاریخ اللغات السامیه؛ تاریخ الملل و النحل؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تسنیم تفسیر قرآن کریم؛ التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر غریب القرآن الکریم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکاشف؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب؛ تفسیر المنار؛ التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه‌السّلام؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ روض الجنان و روح الجنان؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ غریب القرآن؛ قاموس کتاب مقدس؛ قاموس الکتاب المقدس؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ المصباح المنیر؛ المعرب من الکلام الاعجمی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید.

---