تاریخ بخاری (تعریب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ بخارا، مهم‌ترین و قدیمی‌ترین تاریخ محلی بر جای مانده
بخارا به فارسی. اصل این کتاب را ابوبکر محمد بن جعفر بن زکریا نرشخی در ۳۳۲ به نام امیر نوح بن نصر سامانی به عربی نوشته است.
از زندگی مؤلف آگاهی اندکی در دست است. به گفته سمعانی نرشخی از مردم قریه نرشخ بخارا بود و در ۲۸۶ زاده شد. او از ابوبکر بن حریث و عبدالله بن جعفر روایت کرده و در
صفر ۳۴۸ درگذشته است.
سمعانی در این گزارش از تاریخ بخارا یادی نکرده، به همین سبب قزوینی در انتساب این کتاب، به نرشخی تردید کرده و ابوبکر منصور برسخی را (منسوب به برسخان از قرای بخارا) که سمعانی از تالیف او به نام تاریخ بخارا یاد کرده است.
از مآخذی که نرشخی از آن‌ها استفاده کرده، اطلاع دقیقی در دست نیست. با این حال، برخی محققان کوشیده‌اند تا منابع مورد استفاده مؤلف را تا حدودی روشن سازند.
در ابتدای کتاب، مقدمه‌ای توسط مصحح نگاشته شده که به ترجمه‌ها و چاپ‌های این کتاب اشاره نموده است. در ادامه مقدمه مولف بیان شده و سپس متن اصلی کتاب که با ذکر جماعتی در بخارا که
قاضی بوده‌اند، شروع گشته و بدون نظم و ترتیبی در بیان مطالب، به موضوعات متنوع و مختلف، در عین حال مفیدی پیرامون بخارا اشاره شده است.
این کتاب را ابونصر احمد بن محمد بن نصر قباوی (منسوب به قبا، از شهرهای فرغانه) به دلیل این که «بیشتر مردم به خواندن کتاب عربی رغبت ننمایند»، به درخواست دوستانش به فارسی
ترجمه کرد و مطالبی را که بی فایده دانست، حذف کرد و به جای آن مطالبی از کتب دیگر؛ مانند خزاین العلوم ابوالحسن عبدالرحمان بن محمد نیشابوری، بر ترجمه خویش افزود. قباوی حوادث ناتمام روزگار نوح بن نصر و امرای بعد از او را ادامه داد. بار دیگر در ۵۷۴ محمد بن زفر بن عمر این ترجمه را کوتاه کرد و به نام برهان الدین عبدالعزیز بن عمر بخاری، رییس
حنفی بخارا و از بزرگان آل برهان، موشح ساخت. پس از محمد بن زفر شخص ناشناسی بار دیگر در این کتاب دست برده و حوادثی چون استیلای سلطان محمد خوارزمشاه در ۶۰۴ بر بخارا، و غلبه لشکر مغول و تسخیر بخارا به دست چنگیزخان در ۶۱۶ را بر کتاب افزوده است.
به سبب ترجمه و تلخیص و اضافاتی که در متن اصلی تاریخ بخارا راه یافته، اختلاف‌هایی از لحاظ تاریخ و محتوای حوادث در
روایات مکرر کتاب دیده می‌شود.
تاریخ بخارا از حیث محتوا، به دلیل دارا بودن اطلاعات منحصر به فردی، از اوضاع پایتخت و تاریخ سامانیان، اهمیت ویژه دارد. این اثر همچین، شامل اطلاعات گران بهایی است که از نظر زبان شناسی و سکه شناسی و باستان شناسی و تاریخی مورد استفاده محققان جدید قرار گرفته است، فهرستواره‌ای از مطالب تاریخ بخارا بدین قرار است:
قضات ، وضع اقلیمی و توابع، اسامی شهر، بیت الطراز، بازار ماخ، ارگ و منازل پادشاهان، برخی محل‌ها و خاندان‌های مشهور، رودهای بخارا، خراج، دیوار شهر، ربض (بارو)، ضرب درهم، فتح اسلامی، بنای
مسجد جامع ، نمازگاه عید، تقسیم شهر میان عرب و ایرانی، مقنع و سپیدجامگان، بخار خداها (لقب امرای بخارا)، نسب سامانیان و بالاخره دودمان و دولت امیران سامانی از آغاز تا انقراض این
دولت در ۳۸۹.
ابو نصر احمد بن محمد بن نصر قباوی آن را از عربی به فارسی نقل کرده است.
و بعد در
سنه ۵۷۴ محمد بن زفر بن عمر آن را به نام برهان الدین عبدالعزیز اختصار و اصلاح نمود و این اختصار اوست که نسخ بسیاری از آن در کتابخانه‌های عمومی محفوظ و مضبوط است.
شارل شفر، این اختصار را با حواشی دقیقی به
فرانسه ترجمه کرده که به طبع نرسیده است.
و در سال ۱۸۹۷ م مستشرق روسی ن. لیکوشین در تاشکند آن را به روسی ترجمه و طبع نموده و این ترجمه در تحت نظر دانشمند خاور شناس معروف؛ بار تولد انجام یافته است.
در سال ۱۹۵۴ مستشرق معروف ریچارد. ن. فرای آن را به زبان انگلیسی برگرداند، و با مقدمه و یادداشت‌های سودمند به طبع رسانیده است.
اندکی پس از این تاریخ در
جمادی الاولی سال ۱۳۸۵ برابر با اغسطس سال ۱۹۶۵ م به اهتمام دو تن از فضلاء مصر به نام دکتر امین عبدالمجید بدوی و نصرالله مبشر الطرازی به عربی ترجمه و منتشر گردید. بنابراین، تلخیص کتاب تاریخ نرشخی به زبان‌های فارسی و عربی و روسی و انگلیسی طبع و در دست رس مردم
جهان قرار گرفته است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
