بیست‌باب در معرفت اسطرلاب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیست باب در معرفت اسطرلاب، رساله کوتاهی از
خواجه نصیرالدین طوسی به
زبان فارسی در آشنایی، شناخت اجزا و بعضی کاربردهای اسطرلاب است.
بیست باب در معرفت اسطرلاب، رساله کوتاهی از
خواجه نصیرالدین طوسی به
زبان فارسی در آشنایی، شناخت اجزا و بعضی کاربردهای اسطرلاب.
این رساله، که به اختصار بیست باب در اسطرلاب نیز خوانده شده،
تنها براساس تعداد بابهایش به بیست باب
مشهور شده، و مؤلف این نام را برای آن انتخاب نکرده است.
رساله‌های مختلفی به همین نام وجود دارد،
اما رساله طوسی از همه آنها مشهورتر است.
این اشتهار تا آن حد بوده که در حاشیه سایر رسالات بیست باب
اسطرلاب یادآوری می‌شده است که رساله نصیرالدین طوسی نیست.
سال نگارش این رساله معلوم نیست ولی می‌دانیم که چکیده اثر دیگری از
خواجه نصیرالدین طوسی به نام صدباب در
اسطرلاب است که خود آن را
تلخیص کرده است.
خواجه نصیرالدین طوسی در این تلخیص بابهای مختلفی از صدباب را که در موضوع واحدی نوشته شده‌اند یک جا در باب واحدی آورده یا اصلاً آنها را حذف کرده است.
به عنوان نمونه بابهای هشتم تا بیست و دوم از کتاب صدباب
به انواع
ساعت (
مستوی،
معوج) و اجزای آن اختصاص دارد، در حالی که همه اینها به‌طور خلاصه در باب پنجم بیست باب آمده است.
همچنین در بیست باب از توضیح و شرح و مثالهای فراوانی که در کتاب صدباب وجود دارد، خودداری و به ذکر چند مثال اکتفا شده است و طوسی در این کتاب تنها به اصل موضوع پرداخته و از آوردن مطالب تکراری و توضیحی پرهیز کرده است. ترتیب بابهای رساله بیست باب تفاوتهایی با صدباب دارد. اما جمله‌های یکسان بسیاری در صدباب و بیست باب به چشم می‌خورد.
عناوین بابهای بیستگانه این رساله عبارت است از: در القاب آلات و خطوط و دوایر اسطرلاب؛ در
معرفت ارتفاع گرفتن از
آفتاب و
ستاره؛ در معرفت
طالع از ارتفاع؛ در معرفت ارتفاع از
طالع؛ در معرفت دائر و
ساعات مستویه و معوجّه و اجزاء ساعات؛ در معرفت میل آفتاب و
غایت ارتفاع او و بعد
کوکب از
معدل النهار و ارتفاعش؛ در معرفت
مطالع بروج به
خط استوا و
بلد و درجات ممر و
طلوع و
غروب و
تعدیل النهار؛ در معرفت خانه‌های دوازدهگانه؛ در معرفت ساعات
صبح و
شفق؛ در معرفت
ظل از ارتفاع و ارتفاع از ظل؛ در معرفت
طالع سال مستقبل از
طالع سال ماضی؛ در معرفت
عرض بلد و تحقیق آن؛ در معرفت
طالع وقت در شهری که آن را
صفیحه نباشد؛ (در معرفت) ارتفاع
قطب فلک البروج؛ در معرفت سمت از ارتفاع و ارتفاع از سمت؛ در معرفت
تقویم آفتاب؛ در معرفت بالای اشخاص مرتفع از
زمین و پهنای رودها؛ در معرفت عمل کردن بر
صفیحه آفاقی؛ در معرفت راستی و کژی اسطرلاب؛ در معرفت ستاره‌ای چند که بر اسطرلابها نقش کنند.
در باب سوم مثالهایی آمده است برای محلی با
عرض جغرافیایی ۳۶ (لو) که می‌تواند راجع به
نیشابور یا
الموت باشد، زیرا عرض جغرافیایی آنها به این عدد نزدیک است، و
خواجه نصیرالدین طوسی سالها در این نواحی اقامت داشته است.
از بیست باب نسخه‌های خطی متعددی در
ایران و سایر نقاط
جهان وجود دارد.
این رساله در سالهای ۱۲۷۶، ۱۳۱۶ و ۱۳۱۹
چاپ سنگی و یک بار نیز در ۱۳۳۵ ش، به تصحیح مدرس رضوی،
چاپ سربی شده است.
از رساله بیست باب گزیده‌هایی نیز به نامهای گزیده بیست باب
و فصل در اسطرلاب
وجود دارد.
عوّاد
ترجمه‌ای عربی از این رساله را به داغستانی دمشقی نسبت داده است.
همچنین این رساله را فردی ناشناس در ۱۱۰۴ در
اصفهان به نظم کشیده است.
شرحهایی که بر بیست باب نوشته شده، عبارت‌اند از:
مفتاح بیست باب شمس المعالی محمد کیای گرگانی (تألیف در ۸۱۷)
مطلع الانوار فصیح بن عبدالکریم بسطامی که آن را به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته است
شرح بیست باب عبدالعلی بیرجندی (تألیف در ۸۹۹).
این کتاب مهمترین شرحی است که بر رساله بیست باب نوشته شده است
شرح بیست باب در
اسطرلاب از شارحی ناشناخته
شرح
نظام الدین بن حبیب الله حسینی (تألیف در ۸۷۳)
رساله اسطرلاب عبدالرحیم بن صالح محمدبن ناصرالدین صدّیقی فخری.
دو حاشیه نیز به نامهای
حاشیه علاءالدین بن محمود کرمانی و
حاشیه کمال الدین حسین الهی اردبیلی بر رساله بیست باب نوشته شده است.
استوری به اشتباه
شرح ملامظفر گنابادی بر بیست باب در
معرفت تقویم عبدالعلی بیرجندی را شرح بر بیست باب طوسی دانسته است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۳) کورکیس عوّاد، «الاسطرلاب و ما اُلِّف فیه من کتب و رسائل فی العصور الاسلامیه»، سومر، ج ۱۳، ش ۱و۲ (۱۹۵۷).
(۴) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش.
(۵) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
(۶) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۷) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، رساله بیست باب در معرفت اسطرلاب، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیست باب در معرفت اسطرلاب»، شماره۲۴۶۹.
