بِغَیْرِ حِساب (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِغَیْرِ حِساب (به کسر باء، فتح غین و سکون یاء) از
واژگان قرآن کریم به معنای به غیر عوض و به غیر استحقاق است.
این تعبیر شش بار در
قرآن مجید تکرار شده است.
بِغَیْرِ حِساب به معنای به غیر عوض و به غیر استحقاق است.
به مواردی از
بِغَیْرِ حِساب که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ) (و خداوند، هر كس را بخواهد بدون حساب روزى مى‌دهد.)
(اِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ اَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ) (كه
صابران اجر و
پاداش خود را بى‌حساب دريافت مى‌دارند.)
(مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی اِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ اَوْ اُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ) (هر كس بدى كند، جز به مانند آن كيفر داده نمى‌شود؛ ولى هر كس كار شايسته‌اى انجام دهد -خواه مرد يا زن- در حالى كه
مؤمن باشد چنين كسانى وارد بهشت مى‌شوند و در آن روزى بى‌حسابى به آن‌ها داده خواهد شد.)
با آن‌که قید «من یشاء» ندارد باز وصف صابران و «اولئک» که اشاره به
نیکوکاران است قید
(بِغَیْرِ حِسابٍ) اند. آیه درباره آخرت است.
به نظر نگارنده: باید آیات
قیامت را از آیات دنیا جداگانه حساب کرد گرچه از جهتی به هم مربوطند.
ظاهر آیه آن است که مراد از
(بِغَیْرِ حِسابٍ) بی‌پایان و بسیار است. عمل
مؤمن در دنیا از حیث زمان و کمّ و کیف محدود است. ولی اجر او در آخرت بی‌پایان، وسیع، متنوع و رنگارنگ است. این اجر در مقابل آن عمل مسلّماً بغیر حساب است و با آن مقایسه نمی‌شود.
اگر گویی در آیات شریفه می‌خوانیم
(حَدائِقَ وَ اَعْناباً • وَکَواعِبَ اَتْراباً • وَکَاْساً دِهاقاً • ... جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً) (باغ‌هايى سرسبز و انواع انگورها و حوريانى بسيار جوان و هم‌سن و سال و جام‌هايى لبريز و پياپى از شراب طهور، اين پاداشى است از سوى پروردگارت و عطيه‌اى است مطابق اعمالشان)
این آیات و غیر آن‌ها روشن می‌کند که اجر آخرت با حساب است نه بی‌حساب؟ گوییم این حساب راجع به اصل استحقاق است یعنی بهشت در مقابل
ایمان و عمل است نه راجع به کثرت و بی‌پایان بودن آن.
مؤیّد این مطلب آن است که در عمل بد یک مجازات و در کار خوب ده برابر است. امّا درباره دنیا به عقیده نگارنده مراد از
(بِغَیْرِ حِسابٍ)، بغیر مقایسه با تلاش و سعی است. توضیح آن‌که عدّه‌ای از مردم روزی و درآمدشان با مقایسه تلاش آن‌ها است مثلاً مزدوران و کارمندان و غیرهم در مقابل کار و تلاشی که می‌کنند بهره و روزی متناسب با کار به دست می‌آورند ولی تجّار و غیر آن‌ها مثلا چند روز سعی می‌کنند صدها برابر کارشان بهره به دست می‌آورند و یا عدّه‌ای ارث می‌برند، گنج پیدا می‌کنند و مال به دست می‌آورند این‌گونه مردم در رسیدن به رزق یا تلاش ندارند و یا تلاششان نسبت به بهره خیلی کم است و این است معنای
(یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ) و چون همه مشمول این حکم نیستند لذا قید
(مَنْ یَشاءُ) جای خود را می‌گیرد.
(بگو: «بار الها! اى مالک حكومت‌ها! به هركس بخواهى حكومت مى‌بخشى و از هر كس بخواهى حكومت را مى‌گيرى؛ هر كس را بخواهى عزّت مى‌دهى و هر كه را بخواهى خوار مى‌كنى. تمام خوبی‌ها به دست توست؛ تو بر هر چيزى توانايى. شب را در روز داخل مى‌كنى و روز را در شب؛ زنده را از مرده بيرون مى‌آورى و مرده را از زنده و به هر كس بخواهى بدون حساب، روزى مى‌بخشى.»)
بهترین مصداق
(تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ) ملک و پادشاهی است که مثلاً به وسیله
ارث و یا تلاشی که نسبت به آن خیلی کم است به دست می‌آید پس یا اصلاً تلاش ندارد و یا تلاشش اندک است و به هر حال با تلاش مقایسه نمی‌شود.
(خداوند به هر كس بخواهد، بى‌حساب روزى مى‌دهد.)
(لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ اَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ) (تا خداوند آنان را به بهترين اعمالى كه انجام داده‌اند پاداش دهد و از
فضل خود بر پاداش آن‌ها بيفزايد و خداوند به هركس بخواهد بى‌حساب روزى مى‌دهد.)
آیه صریح است که خدا جزای عمل را می‌دهد و از فضلش بر آن اضافه می‌کند قسمت مزید خارج از مقایسه با عمل است و پس از آن می‌فرماید:
(وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ) از این شش مورد، اوّلی و چهارمی مطلق و شامل
دنیا و
آخرت است، دوّمی و سوّمی و ششمی ظاهراً راجع به دنیا و پنجمی راجع به آخرت است و در نتیجه
(یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ) هم در دنیا جاری است و هم در عقبی.
اکنون باید دید منظور از این بی‌حسابی چیست؟ قبلاً باید بدانیم که همه این شش مورد فقط درباره روزی و
نعمت و پاداش دنیا و آخرت است و درباره عذاب دنیا و آخرت هم‌چون چیزی نیست. به عقیده بعضی از بزرگان چون بندگان و همه چیز آن‌ها مال و مملوک خدا است و آن‌ها در مقابل خدا نه عوضی دارند و نه استحقاقی پس روزی خدا عطیّه محض است و لذا بغیر حساب است.
علی هذا
(بِغَیْرِ حِسابٍ) به معنای به غیر عوض و به غیر استحقاق است. این مطلب فی حدّ ذاته حق و ثابت است ولی درباره تمام مردم می‌باشد، به عبارت دیگر، خدا به همه مردم بدون عوض و استحقاق می‌دهد و این روزی دادن حقّی است که خدا به عهده گرفته است بی‌آن‌که مردم حقی بر خدا داشته باشند.
امّا از آیات
(یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ...) و
(تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ) یک نوع خصوصیت به نظر می‌آید و این حکم شامل همه مردم نیست و قید مَنْ تَشاءُ وَ مَنْ یَشاءُ مانع از عموم است.
این تعبیر شش بار در قرآن مجید تکرار شده است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «بغیر حساب»، ج۲، ص۱۲۷-۱۳۰.
