• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بلاغت قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بلاغت قرآن، از مهم‌ترین ویژگیهای قرآن کریم و زمینه‌ای میان رشته‌ای در مطالعات قرآنی و ادبی است.


بلاغت در لغت، مصدر «ب -ل - غ» به معنای رسیدن است و بلاغت در سخن نیز به معنای رسیدن به هدف مورد نظر در گفتار است.
[۱] مقاییس اللغه، ج۱، ص۳۰۱ - ۳۰۲، «بلغ».    
گاه نیز بلاغت به ابلاغ (مصدر باب افعال) به معنای رساندن تفسیر شده و بلاغت در سخن به رساندن معنا در بهترین ساختار زبانی به نحوی آشکار تعریف می‌شود.
[۲] الفروق اللغویه، ص۳۰.    


بلاغت در مفهوم اصطلاحیِ آن، گاه عنوان یک دانش از شاخه‌های علوم ادبی زبان عربی است و گاه به سان اصطلاح بلیغ در وصف گونه خاصی از سخن یا گوینده آن به کار می‌رود.
[۳] القاموس المحیط، ج۱، ص۲، «بلغ».    
[۴] مختصرالمعانی، ص۱۴.    
[۵] مختصرالمعانی، ص۲۳.    


دانش بلاغت از دانشهای کاربردی به شمار می‌رود که هدف از آن مزیت بخشیدن به سخن یا مصونیت آن از اشتباهات غیر دستوری است که گاه به شیوه بیان معانی و گاه به شیوه هماهنگی سخن با موقعیت بیان آن و گاه به شیوه گزینش کلمات مربوط می‌شود. این سه شاخه به ترتیب در دانشهای بیان، معانی و بدیع بحث می‌شوند.
[۶] مختصر المعانی، ص۲۵.    
[۷] کشف الظنون، ج۱، ص۱۳.


سخن بلیغ آن است که افزون بر ویژگی فصاحت، ساختارهای گوناگون زبان در موقعیتهای مناسب آن به کار رفته باشد؛ برای مثال در مکان مناسب از تاکید، تکرار، گزیده گویی و زیاده گویی و... استفاده شده باشد.
[۸] مختصر المعانی، ص۲۰ - ۲۳.    
[۹] التعریفات، ج۱، ص۶۶.
[۱۰] التعاریف، ص۱۴۳.
بنابراین ویژگی، بلاغت به واژگان مفرد نسبت داده نمی‌شود و تنها ترکیبها و عبارات را شامل می‌شود، در حالی که ویژگی فصاحت به کلمه نسبت داده می‌شود.
[۱۱] الکلیات، ص۲۳۶.    
کلمه فصیح آن است که حروف آن تناسبی آوایی داشته و استعمال آن در معنای مورد نظر نامانوس نباشد و ساختار صرفی آن مطابق با قواعد ساخت کلمات در زبان عربی باشد و سخن فصیح آن است که افزون بر برخورداری یکایک واژگان از ویژگی فصاحت، مجموع سخن نیز ساختار نحوی درست و استواری داشته باشد و کنار هم نشستن واژگان، ناسازگاری آوایی پدید نیاورد و دلالت سخن بر معنای مورد نظر دشوار و پیچیده نباشد.
[۱۲] مختصر المعانی، ص۱۴-۲۰.    


قرآن خود را «کتاب مُبین» که زبانش عربی است، معرفی می‌کند: «والکِتـبِ المُبین اِنّا جَعَلنـهُ قُرءنـًا عَرَبیـًّا لَعَلَّکُم تَعقِلون».
[۱۳] زخرف/سوره۴۳، آیه۲-۳.    
منظور از این تعبیر، اشاره به ویژگی فصاحت در قرآن دانسته شده است.
[۱۴] المسائل الصانیه، ص۱۲۱.    
[۱۵] تیسیر الکریم، ص۷۴۴.
تعبیر «بِلِسان عَرَبیّ مُبین» در ۱۹۵ شعراء
[۱۶] شعراء/سوره۲۶، آیه۱۹۵.    
نیز به فصاحت و اعجاز بیانی قرآن تفسیر شده است.
[۱۷] الکشاف، ج۲، ص۶۳۵.    
[۱۸] جوامع الجامع، ج۲، ص۳۹۴.
[۱۹] فتح القدیر، ج۳، ص۱۹۵.
تاکید قرآن بر تعبیر «عربی مبین» از نظر برخی مفسران، نشان از برتری زبان عربی از جهت گویایی و رسایی دارد و وجه انتخاب آن به عنوان زبان قرآن از همین روست،
[۲۰] تفسیر ابی السعود، ج۴، ص۱۷۸.
[۲۱] المیزان، ج۴، ص۱۶۰.    
گرچه خداوند در بیانی عام زبان هر پیامبر و کتابش را زبان قوم وی معرفی کرده
[۲۲] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴.    
که بنا به اعتقاد برخی می‌تواند دلیلی بر نبود ویژگی خاصی در زبان عربی برای انتخاب آن به عنوان زبان قرآن باشد.
[۲۳] الاحکام، ابن حزم، ج۱، ص۳۲.


ویژگی «مبین» در دسته‌ای دیگر از آیات در سیاق نفی برخی اتهامات کافران آمده است؛ برای نمونه در پاسخ به اتهام اخذ قرآن از برخی آشنایان به کتابها و ادیان گذشته، زبان این افراد را «اعجمی» معرفی کرده و با وصف کردن قرآن به «عربی مبین» آن را دلیلی بر نادرستی این ادعا شمرده است: «و لَقَد نَعلَمُ اَنَّهُم یَقولونَ اِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذی یُلحِدونَ اِلَیهِ اَعجَمیٌّ وهـذا لِسانٌ عَرَبیٌّ مُبین».
[۲۴] نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۳.    
اعجمی به نارسا
[۲۵] البحر المحیط، ج۵، ص۵۱۹.    
[۲۶] الاصفی، ج۱، ص۶۶۳.    
و عربی مبین به زبان شیوا و رسا تفسیر شده است.
[۲۷] الکشاف، ج۲، ص۴۲۹.
[۲۸] الصافی، ج۳، ص۱۵۶.    

تاکید بر ویژگی «مبین» در نفی اتهام شاعری از پیامبر نیز تکرار شده است: «و ما عَلَّمنـهُ الشِّعرَ وما یَنـبَغی لَهُ اِن هُوَ اِلاّ ذِکرٌ وقُرءانٌ مُبین».
[۲۹] یس/سوره۳۶، آیه۶۹.    
[۳۰] تفسیر قمی، ج۲، ص۲۱۷.    
در آیه ۲۸ زمر
[۳۱] زمر/سوره۳۹، آیه۲۸.    
نیز قرآن متنی عربی بدون کژی و ناراستی وصف شده: «قُرءانـًا عَرَبیـًّا غَیرَ ذی عِوَج» که از نظر برخی به فصاحت قرآن اشاره دارد.
[۳۲] المسائل الصاغانیه، ص۱۲۰-۱۲۱.    

ویژگی فصاحت و بلاغت در قرآن، عنصری اساسی در این متن شمرده می‌شود و از این رو ترجمه قرآن یا بازخوانی معانی آن با بیانی دیگر، از نظر مفسران و فقیهان، قرآن نامیده نمی‌شود.
[۳۳] الناصریات، ص۲۲۲.    
[۳۴] المعتبر، ج۲، ص۱۶۹.    
[۳۵] تفسیر و مفسران، ج۱، ص۱۳۷.

گویاترین آیه در ارتباط با بلاغت قرآن، آیه ۲۳ زمر
[۳۶] زمر/سوره۳۹، آیه۲۳.    
است که قرآن را سخنی نیکو و همسان در راستی و درستی معانی و تناسب و استواری نظم و تالیف معرفی می‌کند: «اَللّهُ نَزَّلَ اَحسَنَ الحَدیثِ کِتـبـًا مُتَشـبِهـًا مَثانِی...»،
[۳۷] الکشاف، ج۴، ص۱۲۳.    
افزون بر این تعبیرهای عام، در برخی آیات نیز به جلوه‌های هنری بخشهایی از قرآن چون داستانهای آن توجه شده است: «نَقُصُّ عَلَیکَ اَحسَنَ القَصَصِ بِما اَوحَینا اِلَیکَ هـذَا القُرءان».
[۳۸] یوسف/سوره۱۲، آیه۳.    
[۳۹] جوامع الجامع، ج۲، ص۲۰۲.    
برخی مفسران نیز تعبیر «احسن القصص» را نه تنها درباره داستانها که شامل همه قرآن دانسته و وجه نامگذاری قرآن به آن را برخورداری آن از نهایت فصاحت و زیبایی و سازگاری الفاظ و معانی آن دانسته‌اند.
[۴۰] مجمع البیان، ج۵، ص۳۵۶.    


الاتقان فی علوم القرآن؛ اثر القرآن فی تطور النقد العربی؛ الاحکام فی اصول الاحکام، ابن حزم؛ ادب الکاتب؛ ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، ابی السعد؛ اسرار البلاغه؛ اسالیب البیان فی القرآن؛ الاسلوب فی الاعجاز البلاغی للقرآن الکریم؛ الاصفی فی تفسیر القرآن؛ اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن؛ الاعتقاد؛ الاعجاز البیانی للقرآن؛ اعجاز القرآن، باقلانی؛ اعجاز القرآن بین المعتزلة والاشاعره؛ اعجاز القرآن و اثره فی تطور النقد الادبی؛ الامثال فی القرآن؛ الامثال من الکتاب والسنه؛ الایضاح فی علوم البلاغه؛ بحارالانوار؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ البدیع؛ بدیع القرآن؛ البرهان فی علوم القرآن؛ بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب؛ البلیغ فی المعانی والبیان والبدیع؛ البیان والتبیین؛ تاویل مشکل القرآن؛ تاریخ آداب العربیه؛ تاریخ الادب العربی؛ تاریخ الادب العربی فی الجاهلیة و صدر اسلام؛ تاریخ الامم والملوک، طبری؛ تاریخ النقد الادبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تراثنا (فصلنامه)؛ ترتیب کتاب العین؛ التعاریف؛ التعریفات؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر و مفسران؛ تلخیص البیان فی مجازات القرآن؛ التلخیص فی علوم البلاغه؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس؛ تیسیر الکریم الرحمن فی کلام المنان؛ ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جمهرة اشعار العرب؛ جواهرالبلاغة فی المعانی والبیان والبدیع؛ دلائل الاعجاز فی علم المعانی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ السجع فی القرآن؛ السیرة النبویه، ابن کثیر؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ صبح الاعشی فی صناعة الانشاء؛ الصناعتین؛ صنایع معنوی و شواهد قرآنی؛ الطبقات الکبری؛ عرائس المجالس فی قصص الانبیاء؛ عمدة القاری؛ فتح القدیر؛ فجرالاسلام؛ فی الادب الجاهلی؛ القاموس المحیط؛ قواعد الشعر؛ کتاب الحیوان؛ کتاب الفهرست؛ کتاب النقائض (نقائض جریر والفرزاق)؛ الکشاف؛ کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون؛ الکلیات معجم فی المصطلحات والفروق اللغویه؛ مؤلفات جرجی زیدان الکامله؛ المثل السائر؛ مجاز القرآن؛ مجمع الامثال؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مختصر المعانی؛ مذاهب التفسیرالاسلامی؛ المسائل الصاغانیه؛ المستطرف فی کل فن مستظرف؛ المستقصی فی امثال العرب؛ المطول فی شرح تلخیص المفتاح؛ معانی الشعر؛ معانی القرآن، فراء؛ المعتبر فی شرح المختصر؛ معجم مقاییس اللغه؛ معجم الفروق اللغویه؛ المغنی فی ابواب التوحید والعدل؛ مفتاح العلوم؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ مقدمه ابن خلدون؛ الممتع فی عالم الشعر؛ منهاج البلغاء و سراج الادباء؛ موسوعة السرد العربی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ الناصریات؛ نظریة اعجاز القرآن عندالجرجانی؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، بقاعی؛ النکت فی اعجاز القرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید؛ هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین.

۱. ↑ مقاییس اللغه، ج۱، ص۳۰۱ - ۳۰۲، «بلغ».    
۲. ↑ الفروق اللغویه، ص۳۰.    
۳. ↑ القاموس المحیط، ج۱، ص۲، «بلغ».    
۴. ↑ مختصرالمعانی، ص۱۴.    
۵. ↑ مختصرالمعانی، ص۲۳.    
۶. ↑ مختصر المعانی، ص۲۵.    
۷. ↑ کشف الظنون، ج۱، ص۱۳.
۸. ↑ مختصر المعانی، ص۲۰ - ۲۳.    
۹. ↑ التعریفات، ج۱، ص۶۶.
۱۰. ↑ التعاریف، ص۱۴۳.
۱۱. ↑ الکلیات، ص۲۳۶.    
۱۲. ↑ مختصر المعانی، ص۱۴-۲۰.    
۱۳. ↑ زخرف/سوره۴۳، آیه۲-۳.    
۱۴. ↑ المسائل الصانیه، ص۱۲۱.    
۱۵. ↑ تیسیر الکریم، ص۷۴۴.
۱۶. ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه۱۹۵.    
۱۷. ↑ الکشاف، ج۲، ص۶۳۵.    
۱۸. ↑ جوامع الجامع، ج۲، ص۳۹۴.
۱۹. ↑ فتح القدیر، ج۳، ص۱۹۵.
۲۰. ↑ تفسیر ابی السعود، ج۴، ص۱۷۸.
۲۱. ↑ المیزان، ج۴، ص۱۶۰.    
۲۲. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴.    
۲۳. ↑ الاحکام، ابن حزم، ج۱، ص۳۲.
۲۴. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۳.    
۲۵. ↑ البحر المحیط، ج۵، ص۵۱۹.    
۲۶. ↑ الاصفی، ج۱، ص۶۶۳.    
۲۷. ↑ الکشاف، ج۲، ص۴۲۹.
۲۸. ↑ الصافی، ج۳، ص۱۵۶.    
۲۹. ↑ یس/سوره۳۶، آیه۶۹.    
۳۰. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۲۱۷.    
۳۱. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۲۸.    
۳۲. ↑ المسائل الصاغانیه، ص۱۲۰-۱۲۱.    
۳۳. ↑ الناصریات، ص۲۲۲.    
۳۴. ↑ المعتبر، ج۲، ص۱۶۹.    
۳۵. ↑ تفسیر و مفسران، ج۱، ص۱۳۷.
۳۶. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۲۳.    
۳۷. ↑ الکشاف، ج۴، ص۱۲۳.    
۳۸. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۳.    
۳۹. ↑ جوامع الجامع، ج۲، ص۲۰۲.    
۴۰. ↑ مجمع البیان، ج۵، ص۳۵۶.    


دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله بلاغت قرآن.    


رده‌های این صفحه : اعجاز بدایع قرآن | اعجاز بیانی قرآن
جعبه ابزار