برکت در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برکت ، پیدایش، پایداری و فزونی خیر در پدیده‌ها از سوی
خداوند می باشد.
این واژه از ریشه «ب - ر - ک» است
که به سه معنای اصلی «
سینه شتر »
، «ثبات»
و «فزونی»
دانسته شده است، گرچه
راغب معنای اولیه را «سینه شتر» و معناهای دیگر را از استعمالهای بعدی شمرده، واژه برکت را به معنای ثبوت خیر الهی در امور، مشتق از «بِرکه» به معنای جایگاه استقرار و ثبات آب می‌داند.
بعضی برکت را زیاد‌شدن از خاستگاهی نامحسوس دانسته و به این صورت بین «برکت یافتن» و «زیاد شدن» تفاوت قائل شده‌اند.
آرتور جفری اصل این واژه را عربی نمی‌داند و معتقد است فعل «بَرَکَ» که برای زانو زدن به ویژه زانو زدن شتر به کار می‌رود مشترک بین همه زبانهای سامی است و پس از رواج زبانهای سامی شمالی، این ریشه، معنای برکت دادن پیدا کرده و از آن‌جا به ناحیه زبانهای سامی جنوبی رسیده است و به این ترتیب در زبانهای عبری، فنیقی، آرامی، پالمیری (تدمری)، سبایی، حبشی و عربی معنایی نزدیک به هم یافته است
، به هر روی معنای متداول برکت را شامل
فیض ،
فضل ،
خیر و فزونی مادی یا معنوی دانسته‌اند.
برکت از مفاهیمی است که در
کتاب مقدس هم کاربرد زیادی دارد. در این کاربردها از اعطای برکت
خداوند به
پیامبران واز سوی پیامبران و
کاهنان به دیگران
سخن رفته‌است.
برکت متناسب با معنای لغوی آن، در
اصطلاح قرآنی و دینی به معنای پدید آمدن
خیر الهی در کارها
و از پربسامدترین اصطلاحات در شاخه‌های
فرهنگ اسلامی است.
کاربرد این مفهوم در اصطلاحات
عرفان اسلامی با نامگذاری یکی از مراحل
سلوک به «منزل برکات»
می‌تواند بازتابی از اهمیت برکت در
فرهنگ دینی باشد؛ همچنین «برکت و خیر الهی جُستن» که از آن با اصطلاح «
تبرک » یاد می‌شود
و مباحثی کلامی و فقهی
بر محور آن سامان گرفته و فراگیری «تبریک»
در میان
مسلمانان به معنای
دعا و درخواست برکت برای همدیگر، نشانه‌ای از اهمیت برکت و تأثیر آن در زندگی مسلمانان است.
واژه «برکت» در
قرآن نیامده؛ اما مشتقات «برک» در مجموع ۳۲ بار در قرآن آمده است:«
برکات » (جمع برکت) سه مرتبه،
«
مبارک » ۱۲ بار
«بارکنا» ۶مورد،
«تبارک» ۹ مرتبه،
«بارک»
و «بورک»
هرکدام یک مورد، افزون بر این، آیاتی هم که بدون کاربرد واژه‌ای از مشتقات «برک»، با‌شرایطی وعده فزونی
نعمت را طرح کرده، به‌موضوع برکت مرتبط است.
در‌مجموع این آیات، هر جا واژه «تبارک» آمده‌است، بر ثبوت برکت در
ذات خداوند دلالت‌دارد. و آیات‌دیگر، بر مبارک بودن قرآن گواهی می‌دهد.،
برخی پیامبران،
بعضی‌زمانها
و
مکانها و برخی نعمتهای
خداوند در
طبیعت و سلام.
علامه طباطبایی با استفاده از گزارشهای واژه‌شناسان و کاربردهای برکت در آیات، درصدد ترسیم چارچوب معنایی این مفهوم در قرآن برآمده است. وی پس از بازگویی نظر راغب درباره واژه برکت، نتیجه می‌گیرد که برکت، خیری است که متناسب با ظرفیت و کارکرد هر پدیده‌ای، در آن نهاده می‌شود؛ مثلاً برکت در نسل، به فراوانی فرزندان است و برکت در وقت، این است که گستردگی کارهای انسان در زمانی خاص، بیشتر از کار کسانی مانند او، در همان مقدار از زمان باشد؛ همچنین همان گونه که برکت در هر پدیده‌ای متناسب با آن تعریف می‌شود، در هر پدیده نیز ممکن است به اعتبارهای مختلف، نمودهای گوناگون یابد؛ مثلاً غذا به اعتبار این‌که هدف از آن سیر شدن افراد باشد یا نرساندن زیان به خورنده آن یا شفای بیمار یا این‌که در باطن انسان نوری پدید آورد که او را به
عبادت خدا توانا کند، برکت و خیر در آن نیز گوناگون رخ می‌نماید. ایشان در پرتو هدف غایی دین که رسیدن به
کمال معنوی است، برکت را در همه گونه‌های آن، پدید آمدن خیر معنوی یا مادیِ منتهی به خیر معنوی تعریف می‌کند، بر این اساس آیه «رَحمَتُ اللّهِ وبَرَکتُهُ عَلَیکُم اَهلَ البَیتِ»
به خیرهای متنوع معنوی مانند
دین و
قرب به خداوند و خیرهای مادی منتهی به خیرهای معنوی مانند مال و فراوانی فرزندان تفسیر شده است.
قرآن در آیاتی که از واژه «تبارک» استفاده شده، برکت را در
ذات خداوند می‌داند:«تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ العلَمین».
برخی گفته‌اند:«تبارک» حصول برکت به‌طور مداوم را می‌رساند، ازاین‌رو «تبارک‌الله» یا تعابیری چون «تبارک الذی...» بر استمرار فضل، احسان و فیض
خداوند و ذاتی بودن آن دلالت دارد.
در این آیات در همنشینی با واژه «تبارک» از جلوه‌های
علم ،
قدرت ،
مالکیت و خالقیت
خداوند و نعمتهای گوناگون او برای انسان سخن رفته است که می‌تواند شاهدی بر معنای مورد نظر «تبارک» باشد. نعمتهایی که در این آیات آمده عبارت است از:آفرینش
آسمان و
زمین ،
شب و
روز ،
ماه و
ستارگان :«اِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذی خَلَقَ السَّموتِ والاَرضَ فی سِتَّةِ اَیّام... یُغشِی الَّیلَ النَّهارَ یَطلُبُهُ حَثیثًا والشَّمسَ والقَمَرَ والنُّجومَ مُسَخَّرت بِاَمرِهِ‌اَلا لَهُ الخَلقُ والاَمرُ تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ العلَمین»،
نزول قرآن بر
پیامبر برای
انذار انسان :«تَبارَکَ الَّذی نَزَّلَ الفُرقانَ عَلی عَبدِهِ لِیَکونَ لِلعلَمینَ نَذیراً»،
توانایی
خداوند بر پدید آوردن شرایط بهتری در زندگی انسان:«تَبارَکَ الَّذی اِن شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیراً مِن ذلِکَ...»
و مراحل
آفرینش انسان :«ثُمَّ‌خَلَقنَا النُّطفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقنَا العَلَقَةَ مُضغَةً فَخَلَقنَا المُضغَةَ عِظمًا‌فَکَسَونَا العِظمَ لَحمًا ثُمَّ اَنشَأنهُ خَلقًا ءاخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ اَحسَنُ الخلِقین».
در یکی از این آیات استمرار برکت به «اسم پروردگار» نسبت داده شده است:«تَبرَکَ اسمُ رَبِّکَ».
برخی مفسران با نگاهی عرفانی به آیه مراد از اسم را اسم رحمان دانسته‌اند که در ابتدای سوره آمده است و نیز از این آیه، تأثیر اسما و صفات
خداوند را در نزول برکات و خیرات برداشت کرده‌اند.
در آیات مربوط به برکت هر جا مشتقات فعلی «برک» آمده
به
خداوند نسبت داده شده است که می‌تواند دلیلی بر منحصر بودن توانایی ایجاد برکت در
ذات خدا باشد؛ همچنین نیامدن واژه برکت به صورت مفرد در قرآن و کاربرد برکات به صورت جمع در سه آیه:«بَرَکت مِنَ السَّماءِ»
می‌تواند نشانی از کثرت برکت
خداوند باشد.
خداوند به دو گونه، جهان آفرینش و به ویژه انسان را از برکت بهره‌مند می‌سازد:
نخست قرار دادن برکت در وجود بعضی انسانهای برگزیده مانند پیامبران
و مبارک ساختن برخی جلوه‌های طبیعت مانند
باران و بعضی زمانها
و
مکانها.
این برکتْ اکتسابی نیست و به خواست خدا در وجود بعضی انسانها و برخی آفریده‌های دیگر نهاده شده است.
گونه دیگر برکت، اکتسابی و ویژه انسان است و برای برخورداری از آن تحصیل شرایطی بایسته است.
برکت اکتسابی به دو گونه پدید می‌آید:نخست با دریافت فیض و خیری از جانب
خداوند در کارها و دیگری با بهره‌مندی از برکت موجودات مبارکی چون پیامبران یا زمان و
مکانهای مقدس. علامه طباطبایی برای حل مشکل تعارض برکت با علل و عوامل طبیعی پدید آمدن برکت را سازگار با دیگر عوامل و اسباب می‌داند و معتقد است که اراده
خداوند برای برکت، در عرض سایر عوامل و اسباب نیست تا باطل شدن آن‌ها را در پی داشته باشد، بلکه در طول سایر اسباب و عوامل با رفع موانع برکت و ایجاد عوامل مقتضی آن، بین عوامل و اسباب گوناگون سازگاری پدید می‌آورد.
الامامة و التبصره؛ انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ عیون الحکم و المواعظ؛ الفتوحات‌المکیه؛ الکافی؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مسند احمد‌بن حنبل؛ معجم الفروق اللغویه؛ معجم اللاهوت الکتابی؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ الموسوعة الفقهیة المیسره؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید؛ وسائل‌الشیعه.
دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«برکت در قرآن»
