برهان صدیقین (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برهان صدیقین، برهانی در اثبات وجود باری است که در قرآن به آن اشاراتی شده است.
برهان صدیقین، برهانی در
اثبات وجود باری است که در آن با بحث از حقیقت هستی، به وجود ضرورت ازلی آن پی ببرند. در این برهان، از شیء به خود شیء
استدلال می‌کنند. در براهین دیگر، از غیر حق به حق پی می‌برند.
مثلا از ممکن به
واجب یا از
حرکت به محرک، اما در این برهان چیزی جز حق، حد وسط برهان نیست.
ا
بن سینا نخستین کسی است که
صدیقین را بر این
برهان اطلاق کرده و گفته است: آیه کریمه «... اولم یکف بربک انه علی کل شیء شهید» به همین برهان اشاره دارد.
حضور خداوند در سراسر هستی، روشن‌ترین دلیل بر وجود و حقانیت او است.
۱. شهد الله انه لا الـه الا هو..
خداوند، (با ایجاد نظام واحد جهان هستی،)
گواهی می دهد که معبودی جز او نیست و
فرشتگان و صاحبان دانش، (هر کدام به گونه‌ای بر این مطلب،) گواهی می دهند در حالی که (خداوند در تمام عالم) قیام به
عدالت دارد معبودی جز او نیست، که هم توانا و هم
حکیم است.
برداشت مبتنی بر این است که مقصود از «شهد الله...» شهادت فعلی باشد، نه قولی بدین معنا که خداوند، با فعل خود (نظام آفرینش) بر یکتایی خویش گواهی می‌دهد.
۲. الله نور السمـوت والارض.... .
خداوند نور آسمانها و زمین است.
ظهور اشیا به
نور الهی، عین وجود آنهاست و همان گونه که نور در ظهور خود به
ظاهرکننده دیگری جز وجود خودش نیازی ندارد، خداوند نیز در ظهورش به
ظاهرکننده‌ای محتاج نیست. در حقیقت، خداوند از جهت ظاهر بودن خود و مظهر بودن غیر خود به نور تشبیه شده است. در این صورت، مفاد آیه با
برهان صدیقین منطبق است. .
۳. ان الله کان علی کل شیء شهیدا.
«شهید» در آیه مزبور و آیات بعدی، هم می‌تواند به معنای
مفعولی (مشهود) باشد و هم به معنای
فاعلی (شاهد). برداشت یاد شده با توجه به معنای دوم است.. . وهو علی کل شیء شهید. .
بر آنان (
همسران پیامبر) گناهی نیست در مورد پدران و فرزندان و برادران و فرزندان برادران و فرزندان
خواهران خود و زنان مسلمان و بردگان خویش (که بدون حجاب و پرده با آنها تماس بگیرند) و
تقوا ی الهی را پیشه کنید که خداوند نسبت به هر چیزی شاهد و آگاه است.
۴. . . او لم یکف بربک انه علی کل شیء شهید.
خداوند نسبت به هر چیزی شاهد و آگاه است.بر طبق آن، برای اثبات ذات باری، همین اندازه کافی است که او همه جا
حضور دارد. به هر جا نظر اندازیم،
هستی مطلق نمایان است و این همان
برهان صدیقین است که در برخی ادعیه نیز به آن اشاره شده است. در
دعای صباح می‌خوانیم: «یا من دل علی ذاته بذاته» و در
دعای ابوحمزه چنین آمده: «بک عرفتک و انت دللتنی علیک» و در دعای مشهور عرفه نیز ذکر شده است: «کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر الیک، ایکون لغیرک من الظهور ما لیس لک، حتی یکون هو المظهر لک».
۵. هو الاول والاخر والظهر والباطن.... .
اول و آخر و پیدا و
پنهان اوست و او به هر چیز داناست
۶. . . والله علی کل شیء شهید.
در آن روز که خداوند همه آنها را برمی انگیزد و از اعمالی که انجام دادند با خبر می سازد، اعمالی که خداوند
حساب آن را نگه داشته و آنها فراموشش کردند و خداوند بر هر چیز
شاهد و ناظر است
از آنجایی که ذات باری با قدرت خود، بر اشیا احاطه کامل دارد، هر شیئی که اول یا آخر یا ظاهر یا
باطن فرض شود، او قبل از آن، اول و بعد از آن، آخر خواهد بود و به لحاظ همین احاطه، نسبت به هر ظاهری
اظهر و نسبت به هر باطنی ابطن است، بنابراین پیش از ظهور هر شیئی او ظهور دارد. مفاد آیه، بر برهان صدیقین قابل انطباق است.
تنها خداوند، حق و واقعیت بی قید و شرط، بی نیاز از ثابت شدن به سبب دیگر است.
۷. ذلک بان الله هو الحق..
«ذلک» اشاره به آفرینش
انسان و
نبات و تدبیر آنها دارد. مقصود از حق، خود
حق است. نه اینکه وصفی برای
موصوف محذوف باشد، بنابراین خدای متعال، خود، حق است که همه چیز را محقق می‌سازد.
۸. ذلک بان الله هو الحق..
اینها همه دلیل بر آن است که خداوند حق است، و آنچه غیر از او می‌خوانند
باطل است.
جمله «ان الله هو الحق» دارای
ضمیر فصل و تعریف خبر با الف و لام (الحق)، مفید
حصرمبتدا در خبر است و بدین معناست که او ثابت است از جمیع جهات و موجود است با هر تقدیر و فرضی و مقید به قید و شرطی نیست. پس وجودش ضروری و عدم او
ممتنع است و موجودات امکانی بنابر تقدیر وجود، به سبب او موجودند. لازم به ذکر است که این
تفسیر از آیه، بر برهان صدیقین منطبق است.
به اعتقاد
امام خمینی برهان صدیقین بدون وساطت موجود خارجی و ماسوی الله، وجود خدا را اثبات می‌کند، یعنی همین‌که معلوم شد واقعیتی هست، اثبات می‌شود، خداوند باید موجود باشد. از این رو برهان صدیقین، برهانی است که در آن وجود خدا با تامل در محض وجود یا نفس وجود یا طبیعت وجود اثبات می‌شود از این رو امام خمینی یکی از راه‌های اثبات وجود خداوند را برهان صدیقین می‌داند، و با رویکردی خاص به تبیین این برهان می‌پردازد.
ایشان این برهان را طریق شهودی برای اثبات حق‌تعالی تلقی می‌کند، طریقی که از مقدمات فلسفی خالی است و تنها در مقام تعبیر و گزارش با الفاظ بیان می‌شود. این برهان ذوقی و شهودی است که
سالک مشاهده خود را در مرحله نازل آن، در قالب الفاظ گزارش می‌دهد.
امام خمینی این برهان را شریف‌ترین و محکم‌ترین برهان می‌داند و معتقد است این برهان بر مبنای
اصالت وجود است و هر کس
ایمان او در اصالت وجود محکم باشد در اثبات این برهان پیش‌قدم‌تر است، زیرا وقتی به اصل وجود که از عدم و ماهیت دور است توجه شود، موجودیت وجود به‌خودی‌خود اثبات می‌شود.
ایشان با استناد به آیه
(حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ) احاطه وجود حق و کمالات او را بیان می‌کند که تقریری دیگر از برهان صدیقین است.
•
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۶، ص۲۳۳، برگرفته از مقاله «برهان صدیقین. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
