بدایع‌الصنایع فی ترتیب‌الشرایع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع، کتابی جامع در
فقه استدلالی حنفی، تألیف
علاءالدین قاسانی منسوب به
قاسانِ (کاسان)
فرغانه (متوفی ۵۸۷).
قاسانی از فقهای نامور حنفی
قرن ششم و شاگرد
علاءالدین سمرقندی (متوفی ۵۳۹)، مؤلف
تحفة الفقهاء، بود و بدایع الصنایع را به اقتفای استادش تألیف کرد.
او در ابتدای کتابش، پس از بیان ارزش و جایگاه
علم فقه و اشاره به این‌که برخی
مفسران مراد از «
حکمت» را در
قرآن،
فقه دانسته اند، توضیح داده است که از
فقهای پیشین، آنانکه
کتاب نوشته اند، هیچکدام به اندازة استادش علاءالدین سمرقندی به ترتیب مباحث توجّه نکرده‌اند و چون هدف از تألیف کتاب، نزدیک کردن مطالب علمی به ذهن خواننده و آسان کردن دستیابی او به مباحث است، باید محتوای کتاب با طبیعت و مقتضیات درونی آن
علم سازگار باشد، یعنی دسته بندی مباحث بر اساس منطق انجام گیرد، قواعد و مبانی
علم شناسانده و مسائل و مباحث بر پایة آن‌ها شرح داده شود.
قاسانی سپس با تقدیر از استادش، می گوید که از نظر دقّت در ترتیب مباحث، روش او را پیش گرفته و بدایع الصنایع را با نظم و ترتیب مناسب تألیف کرده است، و چون ترتیب بندی مباحث نو و کتاب حاوی نکات بدیع بوده، آن را بدایع الصنایع نامیده است.
با این همه ملاک او در ترتیب مباحث چندان روشن نیست و هیچ جا درباره آن توضیح نداده است؛ حتی به نظر می‌رسد که برخی مباحث در جای مناسب قرار ندارند ـ برای نمونه، مبحث «
اَیْمان» (
سوگندها) را در فاصلة مبحث
نکاح و
طلاق آورده و حال آن‌که آن دو از یک مقوله‌اند و با چند مبحث بعدی، چون
رِضاع و
نفقه و
حضانت، در یک مقوله (
حقوق خانواده) رده بندی می‌شوند؛ یا در بحث
اجاره، که از مقولة
عقود (
قرارداد) است، مباحث احکام
صید، خوردنیها و آشامیدنیها،
نذر و
شکار را آورده، سپس به
بیع و بسیاری از
معاملات پرداخته است.
این کتاب در مقایسه با آثار پیشین، از جمله مبسوط
شمس الائمه سرخسی و
تحفة الفقهای سمرقندی، نشانة پیشرفت در ترتیب بندی موضوعی مباحث فقه است؛
(
آزاد کردن
بنده)، اَیْمان و آنگاه اجاره را آورده است که ترتیب مناسبی نیست، یا مبحث
حدود و
دعاوی را در میانة چند مبحث از معاملات قرار داده و با آن‌که کتابی به نام
حظر واباحه (نام دیگر آن:
استحسان)، دربارة
محرمات و
مکروهات در
شریعت دارد، بحثِ حرمت
خمر را در کتاب
الشرب آورده که موضوع آن،
احکام آبها از نظر
مالکیت عمومی و
خصوصی است.
توجه به این نکته از آنرو ضرورت دارد که بسیاری از
تراجم نویسان و کتاب شناسان بدایع الصنایع را شرح
تحفة الفقهاء دانسته‌اند و برخی از ایشان گفته‌اند که
قاسانی این کتاب را بر استادش عرضه کرد و او آن را
نیکو شمرد.
اما مقایسه و بررسی صورت و محتوای هر دو کتاب نشان می‌دهد که این ادعا نادرست است، بویژه آن‌که خود مؤلف هم به این نکته اشاره نکرده است.
از نظر روش، قاسانی به
بحث استدلالی درباره مسائل و
احکام فقه حنفی و نقل اقوال
مشایخ حنفیه بسنده نکرده، بلکه به آرای
مذاهب و فقهای دیگر نیز پرداخته و گاه
آرای فقهی شیعه را نیز باز گفته است.
بدایع الصنایع، شامل شصت مبحث در
احکام فقهی است و علاوه بر تفصیل مطالب، شمول آن بر
ابواب فقه اندکی بیش از تحفة الفقهاء است و از مآخذ مهم
فقه حنفی و نیز از
متون فقه تطبیقی به شمار می‌رود.
(۱) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲) محمدبن احمد سمرقندی، تُحفة الفقهاء، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
(۳) محمدبن احمد شمس الائمّة سرخسی، کتاب المبسوط، استانبول ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) ابوبکربن مسعود قاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۵) عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بدایع‌الصنایع فی ترتیب‌الشرایع»، شماره۶۸۹.
