بحرین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بحرین کشوری مسلمان‌نشین و حج‌گزار با اکثریت
شیعه در کرانه
جنوبی خلیج فارس است.
اسلام در بحرین، سال
۸ق ظهور پیدا کرد. این سرزمین از دیرباز از مراکز مهم شیعی بوده و دانشوران شیعه بسیار از آن برخاسته‌اند؛ وجود مزار تعدادی از
صحابه در این سرزمین نیز، موید
تشیع مردم آن است. مردم بحرین نیز همانند دیگر کشورهای اسلامی، در مراسم حج شرکت می‌کنند؛ لکن دولت
عربستان با توجه به جمعیت اندک بحرین، سهمی ویژه برای این کشور مشخص نکرده است؛ لذا تکایا، هیات‌ها و مساجد، سفر
حج را جایزه قرار می‌دهند. بحرینی‌ها ارتباطی تنگاتنگ با ایرانیان در
حرمین شریفین دارند و در برنامه ها و مراسمات
بعثه جمهوری اسلامی حضوری فعال دارند. جزیره بحرین به عنوان بخشی از بحرین بزرگ، در اختیار
صفویان و
افشاریه بود. با روی کار آمدن
قاجاریه در ایران، انگلیسی‌ها بدین بهانه که ایران دارای نیروی دریایی در
خلیج فارس نیست در قراردادی، پاسداری از جزیره بحرین را بر عهده گرفتند و نیز، از اِعمال حاکمیت ایران بر آن پیش‌گیری می‌کردند. در این مدت، انگلیسی‌ها با همراهی
آل خلیفه و هم‌پیمانی بین این دو، در پی کشمکش میان
ایران و
انگلیس، این سرزمین استقلال یافت و در سال ۱۳۵۰ش رسماً از ایران جدا گشت و از سوی
سازمان ملل به رسمیت شناخته شد.
امروز بحرین کشوری کوچک در
جنوب غربی
خلیج فارس است و در همسایگی کشورهای ایران در شمال، عربستان در غرب، و
قطر در شرق قرار دارد. این کشور عضو
شورای همکاری خلیج فارس (مجلس التعاون
الخلیجی) است و آل خلیفه بر آن حکم می‌راند. نظام حاکم بر آن، سلطنتی مشروطه است.
بحرین از پنج استان و ۳۳ تا ۳۵ جزیره تشکیل شده است. جزیره بزرگ آن، اوال است که به
منامه،
منعمه، میان و ماهی نیز شهرت دارد. پایتخت بحرین، منامه است. ناحیه حوار نیز ۱۶ جزیره را در بر می‌گیرد. جمعیت بحرین در سال ۱۹۹۹م افزون بر ۶۴۶ هزار تن بوده است و اکنون (۱۳۹۱ش) بیش از یک میلیون تن است. اعراب بحرینی، و مردمی از
هند،
پاکستان، و ایران در آن سکونت دارند.
امروز بحرین به کشور و جزیره‌ای کوچک در
جنوب خلیج فارس گفته می‌شود. اما در دوران ظهور اسلام، به سرزمینی پهناور در کناره شرقی
جزیرة العرب گفته می‌شد که از یک سو به
بصره در شمال غربی
خلیج فارس و از سوی دیگر به
عمان در سواحل
جنوبی آن و از غرب و
جنوب غربی به سرزمین‌های
نجد و
یمامه منتهی می‌شد و
کویت،
قطیف،
احساء و هَجَر را در بر می‌گرفت.
در تقسیم‌بندی مشهور جزیرة العرب به پنج بخش، بحرین در بخش عروض قرار گرفته است.
بزرگ‌ترین شهر این سرزمین، هجر بود که گاه به همه بحرین بزرگ نیز
اطلاق می‌شد.
بخشی از این سرزمین پهناور که امروزه کشور بحرین نامیده می‌شود،
اَوال/ اُوال خوانده می‌شد.
از دیگر جای‌های پرجمعیت بحرین می‌توان به احساء،
عقیر،
قلیعه، و
ساح/ ثاج اشاره کرد.
پیش از اسلام، بحرین جزئی از قلمرو امپراتوری
ایران (
فارس) بود
و رئیس عرب این منطقه را ایرانیان انتخاب می‌کردند.
جمعیت بحرین ترکیبی از عرب مانند قبایل
عبدالقیس،
بکر بن وائل و
تمیم از زیر مجموعه‌های عرب شمالی و ایرانیان بود و در میان ایشان افزون بر آیین پرستش اسب، دین‌های
یهود،
مجوس (زرتشتی) و
مسیحیت رواج داشت.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به سال ۸ق پیش از
فتح مکه،
علاء بن عبدالله حضرمی را با نامه‌ای نزد
منذر بن ساوی تمیمی فرستاد که از سوی ایرانیان بر بحرین حکومت داشت و مردم آن سرزمین را به پذیرش اسلام یا پرداخت
جزیه فراخواند. با مسلمان شدن منذر، اُسیبَخت/
سیبخت، مرزبان ایرانی هجر، و عرب‌های ساکن در بحرین و نیز برخی مردم غیر عرب، اسلام آوردند و
اهل کتاب آن دیار با پذیرفتن جزیه با علاء حضرمی سازش کردند.
و رسول خدا منذر را در پادشاهی بحرین باقی نهاد.
شماری از پژوهشگران از تبادل نامه‌های متعدد میان بحرینی‌های هجر و دیگر مناطق بحرین با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یاد کرده و به گردآوری آن‌ها پرداخته‌اند.
نیز منابع از کار‌گزاری علاء و
ابان بن سعید اموی به عنوان کار‌گزاران پیامبر بر بحرین یاد کرده‌اند.
با
رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گروه‌هایی از بحرینی‌ها همانند بکر بن وائل
مرتد شدند؛ اما عبدالقیسی‌ها بر مسلمانی خود پا بر جا ماندند.
بر پایه گزارش‌هایی، بحرین و عمان در دوران
امویان (حک:
۴۱ق-
۱۳۲ق) زیر نظر والیان
حجاز بودند.
در این دوره، بحرین مدتی از پایگاه‌های
خوارج شد؛ اما به تدریج آنان به مناطق شرقی و دورتر قلمرو اسلامی همانند
کرمان و
سیستان عقب رانده شدند.
در دوران
عباسیان (حک:
۱۳۲ق-
۶۵۶ق) بحرین حدود دو سده از پایگاه‌های
قرامطه بود. شاید از این رو است که
اصطخری آن سرزمین را «دیار القرامطه» نامیده است.
قرامطه شاخه‌ای از
اسماعیلیان بودند که در پی اختلاف با
عبیدالله مهدی، خلیفه فاطمی برای رهبری اسماعیلیان، از آن‌ها جدا شدند.
ابوسعید جنابی و در پی او
ابوطاهر قرمطی از جمله حاکمان قرمطی بحرین بودند.
قرمطیان از سال
۲۹۴ق به کاروان‌های حاجیان هجوم بردند
و به
غارت کاروان‌های حج پرداختند.
ابوطاهر از خلیفه عباسی خواست که بصره و
اهواز را به او اقطاع دهد تا از غارت کاروان‌های حج دست بردارد؛ اما خلیفه نپذیرفت.
سرانجام به سال
۳۲۷ق با میان‌جیگری
ابوعلی عمر بن یحیی علوی، نقیب
علویان، در ازای پرداخت مبالغی از سوی خلافت عباسی و نیز دریافت
مالیات از حاجیان از
جانب قرمطیان بحرین، دیگر بار سفر حج ممکن شد.
از دیگر کارهای ناپسند قرمطیان بحرین، یورش به
مکه و کندن
حجرالاسود و انتقال آن به احساء، از شهرهای بحرین، با هدف از میان بردن حرمت کعبه بود.
آنان گمان می‌کردندکه با این کار، در بحرین نیز همانند مکه مراسم حج بر پا می‌شود و هدف آنان برآورده می‌گردد.
حاکم مکه با تعقیب قرمطیان کوشید تا آنان را متقاعد کند که در برابر دریافت همه اموال مکیان، حجرالاسود را به جای خود برگردانند؛ اما توفیق نیافت و در نبرد با قرمطیان به قتل رسید.
سرانجام آنان در پی تهدید
فاطمیان و با میان‌جیگری برخی، حجرالاسود را پس از ۲۲ سال به مکه برگرداندند.
بحرین در سده‌های پسین و در پی نابودی قرمطیان، شاهد روی کار آمدن چند دولت شیعی مذهب بود.
سلسله عیونی منتسب به
عبدالقیس (حک:
۴۶۶ق-
۶۴۲ق)،
بنی‌العصفور (حک:
۶۲۰ق-
۷۰۰ق)، و
بنی‌جروان (حک:
۷۰۵ق) از آن شمار هستند.
آل جبر نیز از خاندانی بودند که در سده
۹ق بر این سرزمین حکومت کردند. حکومت آنان به دست
عثمانی از میان رفت.
ترکان از سال
۹۶۲ق تا
۱۰۸۰ق بر بحرین چیره شدند.
نیز
صفویان (حک:
۹۰۷ق-
۱۱۳۵ق) در دوران
شاه عباس اول، با اخراج پرتغالی‌ها (۱۰۶۲م) از جزایر
خلیج فارس، بر بخشی بزرگ از بحرین چیره شدند.
با ضعیف شدن حکومت عثمانی، دولت شیعی
بنی‌خالد در بحرین بر کار آمد و با توسعه‌طلبی
آل سعود به رویارویی پرداخت. به سال
۱۳۳۱ق بحرین زیر سیطره
عبدالعزیز، بنیان‌گذار دولت سعودی، درآمد. آل سعود و
وهابیان در دوره اول حکومتشان، برای نابودی کامل امامیه که از هنگام نابودی قرمطیان در این منطقه غلبه یافته بودند، بسیار کوشیدند؛ اما با حمله عثمانی‌ها به نجد و شکست سعودی‌ها، شیعیان فرصت تجدید مدارس و مکان‌های مذهبی خود را یافتند و از قطیف، احساء و برخی مناطق دیگر بحرین، دانشوران بسیار برخاستند.
حضور برخی از خاندان سادات همانند
آل حاجی و آل سید خلیفه و
آل جمازی (از بازماندگان
امام کاظم (علیه‌السّلام)) در گرایش مردم بحرین به تشیع، نقشی چشمگیر داشته است.
حضور شیعه در بحرین، به سده
۱ق بازمی‌گردد. سکونت قبایلی همانند عبدالقیس که همیشه به تشیع شهرت داشتند، در تشیع بحرینی‌ها نقشی برجسته داشت. این قبیله در
نبرد جمل (
۳۶ق)
امام علی (علیه‌السّلام) را همراهی کردند.
وجود مزار
صعصعة بن صوحان عبدی، از صحابه و یاران مخلص امام علی (علیه‌السّلام) در بحرین که بحرینی‌ها به زیارت وی می‌روند و نیز مزار
رشید هجری، از دیگر صحابه ویژه آن امام، و همچنین پیشینه حکومت‌های دیرپای شیعی در این سرزمین، مؤید تشیع مردم آن است.
این سرزمین از دیرباز از مراکز مهم شیعی بوده و دانشوران شیعه بسیار از آن برخاسته‌اند.
شیخ عبدالله بن علی البحرانی (م،۱۱۴۸ق)،
شیخ احمد بن عبدالله بن متوج بحرانی (م،
۸۲۰ق)،
شیخ کمال الدین ابوجعفر احمد بن علی بحرانی،
و
ابن میثم بحرانی (م،
۶۷۹ق) شارح
نهج البلاغه از آن جمله هستند.
جزیره بحرین به عنوان بخشی از بحرین بزرگ، از نیمه اول سده
۱۱ق همچنان در اختیار صفویان و افشاریه، از سلسله‌های حاکم بر ایران، بود. با روی کار آمدن قاجاریه (حک:
۱۲۱۰ق-
۱۳۲۴ق) در ایران، انگلیسی‌ها از سال ۱۸۲۰م بدین بهانه که ایران دارای نیروی دریایی در
خلیج فارس نیست،
در قراردادی، پاسداری از جزیره بحرین را بر عهده گرفتند و در دوره‌های پسین نیز به بهانه‌هایی، از اِعمال حاکمیت ایران بر آن پیش‌گیری می‌کردند. انگلیسی‌ها در این مدت، آل خلیفه را که زیر پرچم ایران حکومت می‌کردند، با خود همراه نمودند و با هم‌پیمانی آن دو، سرانجام به سال ۱۳۴۹ش در پی کشمکش میان ایران و انگلیس، این سرزمین استقلال یافت و در ۱۳۵۰ش رسماً از ایران جدا گشت و از سوی سازمان ملل به رسمیت شناخته شد.
امروز بحرین کشوری کوچک در
جنوب غربی
خلیج فارس است و در همسایگی کشورهای ایران در شمال، عربستان در غرب، و
قطر در شرق قرار دارد. این کشور عضو
شورای همکاری خلیج فارس (مجلس التعاون
الخلیجی) است و آل خلیفه بر آن حکم می‌راند. نظام حاکم بر آن، سلطنتی مشروطه است.
بحرین از پنج استان و ۳۳ تا ۳۵ جزیره تشکیل شده است. جزیره بزرگ آن، اوال است که به
منامه،
منعمه، میان و ماهی نیز شهرت دارد. پایتخت بحرین، منامه است. ناحیه حوار نیز ۱۶ جزیره را در بر می‌گیرد. جمعیت بحرین در سال ۱۹۹۹م افزون بر ۶۴۶ هزار تن بوده است و اکنون (۱۳۹۱ش) بیش از یک میلیون تن است. اعراب بحرینی، و مردمی از
هند،
پاکستان، و ایران در آن سکونت دارند.
برخی پس‌رفت خشکی و از میان رفتن ترکیب دو دریا را دلیل نام‌گذاری این سرزمین به بحرین دانسته‌اند.
شماری نیز قرار گرفتن خاک بحرین میان دریاچه‌ای نزدیک احصاء و
خلیج فارس را دلیل این نام‌گذاری شمرده‌اند.
امروزه حدود ۷۰% ساکنان بحرین، شیعه و دیگران
اهل تسنن مالکی،
شافعی و
حنبلی هستند. نیز اقلیت‌هایی مانند مسیحیت در آن یافت می‌شود. سکونت اهل سنت در کشور بحرین، به زمان ورود آل خلیفه (۱۷۷۶م) از جزیرة العرب و چیرگی آنان بر بحرین بازمی‌گردد.
بحرین از کشورهای نفت‌خیز
خلیج فارس است. از این رو، در دهه‌های اخیر مورد توجه کشورهای اروپایی و
امریکا قرار گرفته و امروزه ناوگان پنجم امریکا در آن استقرار یافته است.
مردم بحرین با بهره‌گیری از مجالس مذهبی و نیز با مراجعه به دانشوران و دفاتر مراجع تقلید، از
استطاعت خود آگاه می‌شوند. دولت عربستان با توجه به جمعیت اندک بحرین، سهمی ویژه برای این کشور مشخص نکرده است. تکایا، هیات‌ها و مساجد، سفر حج را جایزه قرار می‌دهند. حتی برخی رؤسای کاروان‌های حج در پایان سفر حج، مسابقه‌ای میان حاجیان کاروان خود بر‌گزار می‌نمایند و از میان افراد برگزیده، شماری را در سال بعد به رایگان به حج اعزام می‌کنند.
در بحرین، در پی فراخوان برای ثبت نام زائران در کاروان‌ها، مردم به فراخور وضعیت خود، در کاروان‌ها ثبت نام می‌کنند و آماده اعزام می‌شوند. کاروان‌های حج در بحرین دارای درجه‌بندی است. مثلاً «
حملة الکاظم» کاروانی درجه یک به شمار می‌رود و معمولاً وزرا و نمایندگان مجلس بحرین با آن همراه می‌شوند.
آموزش حاجیان پیش از سفر در حسینیه‌ها، تکایا و مساجد بحرین و در طول سفر در مکه و
مدینه بر‌گزار می‌شود. معمولاً جزوه‌های آموزشی نیز در دسترس زائران قرار می‌گیرد. مرشدان که از میان روحانیان و طلاب بحرینی انتخاب می‌شوند، وظیفه راهنمایی کاروان‌های حج را بر عهده دارند. انتخاب و تایید صلاحیت مدیران کاروان‌ها و تعیین شمار زائران هر کاروان، بر عهده
دولت است. بعثه بحرین که زیر مجموعه وزارت عدل و شؤون اسلامی این کشور است، نظارت و رسیدگی به شکایات و تخلفات کاروان‌ها را بر عهده دارد.
پیش از سفر، درمانگاه‌ها و بیمارستان‌های بحرین
دفترچه سلامت (البطاقة الصحیة للحاج) برای حاجیان صادر می‌کنند که گواهی‌نامه تایید سلامت زائر پس از گذراندن معاینه کامل پزشکی است. افزون بر اعزام پزشک همراه کاروان‌های بحرینی، مرکزی با نام «
البعثة الطبیة البحرینیه» در مکه قرار دارد.
شمار حاجیان بحرین از سوی بعثه بحرین به سال ۱۳۸۶ش ده هزار تن اعلام شد.
یکی از آگاهان بحرینی شمار آن‌ها را در سال‌های اخیر میان ۱۰ تا ۱۳ هزار تن گزارش کرد که در ۸۰ تا ۱۰۰ کاروان به حج اعزام شده‌اند. بر پایه گفته برخی آگاهان بحرینی، معمولاً کاروان‌های اهل سنت از کاروان‌های شیعه جدا است. گاه همراه کاروان‌های شیعه، افرادی از اهل سنت به واسطه رفاقت یا نسبت فامیلی همراه می‌شوند. در کاروان‌های اهل سنت نیز برخی شیعیان حضور دارند. بعضی از کاروان‌های بحرینی در سفری کوتاه فقط به مکه می‌روند و اعمال حج را به جا می‌آورند. سفر به صورت آزاد و فردی نیز در این کشور بسیار مرسوم است.
در گذشته، حج بحرین از راه یمامه انجام می‌شد؛ زیرا این مسیر از شهرهایی که
عراق و حجاز را به هم پیوند می‌داد، عبور می‌کرد و حاجیان این مسیر افزون بر بهره‌مندی از خدمات مرکز خلافت عباسی در عراق، از حمایت دیگر حاجیان نیز برخوردار می‌شدند.
این مسیر با راه حج بصره می‌پیوست و در ضریه به آن می‌رسید و با عبور از
جدیله،
فلجه،
دفینه،
قبا،
مران،
وجره،
اوطاس،
ذات عرق و بستان به مکه می‌انجامید.
مسافرت به کشور عربستان برای انجام اعمال حج، بیشتر به دو گونه هوایی و دریایی صورت می‌گیرد. در سفر دریایی، حاجیان ناچار بودند حدود یک ماه تا یک ماه و نیم
در عربستان توقف کنند و این دشواری‌هایی برای زائران داشت. از این رو، از سفر با کشتی چندان استقبال نمی‌شود.
در سفر زمینی، کاروان حاجیان بحرینی از
پل ملک فهد عبور می‌کند که بحرین را به خشکی پیوند می‌دهد.
چنین برمی‌آید که در آینده نزدیک، سفر ریلی به حرمین شریفین از بحرین، سهمی عمده در انتقال حاجیان خواهد داشت. به گزارش روزنامه مدینه، چند سال پیش، طرح احداث شبکه راه آهن منطقه
خلیج فارس در نشست سران کشورهای عضو شورای همکاری
خلیج فارس بررسی شد که با عبور از نوار ساحلی
خلیج فارس، بحرین را به مدینه و مکه پیوند می‌دهد.
بحرینی‌ها ارتباطی تنگاتنگ با ایرانیان در حرمین شریفین دارند. شماری از آنان برای حضور ایرانیان در حج سال ۱۳۷۰ش که در پی چند سال محرومیت بنا بود انجام شود،
روزه نذر کرده بودند.
حاجیان بحرینی همانند دیگر شیعیان حوزه
خلیج فارس، در مراسم
برائت از مشرکان و سمینارهای
بعثه جمهوری اسلامی، حضوری فعال دارند.
برخی بحرینی‌ها
وجوهات شرعی خویش را به بعثه جمهوری اسلامی ایران می‌پردازند و سؤال‌های فقهی خود را از
عالمان بعثه ایران می‌پرسند.
شیعیان بحرین گاهی در عربستان از بی‌مهری وهابیان رنج می‌برند. هنگامی که حاجیان ایرانی به سال
۱۴۰۷ق در مکه به خون غلتیدند، ماموران سعودی به محل اقامت بحرینی‌ها نیز یورش بردند. در سال ۱۳۸۶ش نیز وهابی‌ها به اتوبوس حاجیان بحرینی در نزدیک
مسجدالحرام با شیشه حمله‌ور شدند که به مجروح کردن شماری از آنان و فرار ایشان با پای خون‌آلود و ورود اضطراری به مسجدالحرام انجامید.
حاجیان بحرینی در مدینه پس از زیارت حرم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
مسجد نبوی، به زیارت
امامان بقیع،
مسجد قبا،
شهیدان احد به ویژه قبر
حمزه عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
مسجد ذوقبلتین می‌روند.
در مکه نیز
مقبرة المعلات (قبرستان ابوطالب) و
جبل النور (غار حراء) از مکان‌هایی است که آنان زیارت می‌کنند.
از آداب و رسوم مربوط به حج در بحرین آن است که حاجی پیش از سفر به
خانه خدا، چند روز را برای دید و بازدید و حلالیت‌خواهی اختصاص می‌دهد و
خویشاوندان و
همسایگان به دیدار وی می‌روند. در پی بازگشت از سفر حج نیز حاجیان بحرینی به شکرانه برگشت از این سفر معنوی
ولیمه می‌دهند. البته امروزه این رسم به دلیل فراوانی سفر به حج، کم‌رنگ شده است.
در بحرین تالیفات گوناگون درباره مناسک حج و فلسفه و اسرار حج به چاپ رسیده است.
الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره از
شیخ یوسف بحرانی (م،
۱۱۸۶ ق) از آن جمله است که در ۲۵ مجلد به چاپ رسیده و چند مجلد آن درباره مناسک و آداب حج است.
شیخ حسین علامه (شیخ حسین آل عصفور) نیز در برخی آثارش به بحث حج پرداخته که از آن جمله است:
سداد العباد.
(۱) اتعاظ الحنفاء، المقریزی (م،۸۴۵ق)، به کوشش جمال الدین و دیگران، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه.
(۲) احسن التقاسیم، المقدسی البشاری (م،۳۸۰ق)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق.
(۳) اخبار القرامطه، سهیل زکار، دار احسان، ۱۴۰۲ق.
(۴) اطلس شیعه، رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
(۵) اعیان الشیعه، سید محسن الامین (م،۱۳۷۱ق)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
(۶) امل الآمل، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، به کوشش الحسینی، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۳۶۲ق.
(۷) انساب الاشراف، البلاذری (م،۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۸) با کاروان ابراهیم، رسول جعفریان، محمد علی خسروی، تهران، مشعر، ۱۳۷۱ش.
(۹) با کاروان صفا، رسول جعفریان، مشعر، ۱۳۸۲ش.
(۱۰) بحوث ندوة طرق الحج الآسیوی، المنظمة الاسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافه، کوالالمبور، ۱۴۳۱ق.
(۱۱) البدایة و النهایه، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف.
(۱۲) تاریخ اجتماعی ایران، مرتضی راوندی (م،۱۳۷۸ش.) ، تهران، نگاه، ۱۳۸۲ش.
(۱۳) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
(۱۴) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۵) تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، احمد السباعی (م،۱۴۰۴ق)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
(۱۶) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۷) الجمل و النصرة لسید العتره، المفید (م،۴۱۳ق)، قم، مکتبة الداوری.
(۱۸) حج۲۸، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
(۱۹) حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش.
(۲۰) دانشنامه تاریخ، محمود طلوعی، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ش.
(۲۱) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۲۲) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش.
(۲۳) الدرر الکامنه، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، الهند، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۹۲ق.
(۲۴) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م،۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۲۵) الرده، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۲۶) الروض المعطار، محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م،۹۰۰ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م.
(۲۷) سفرنامه، ناصر خسرو (م،۴۸۱ق)، به کوشش الخشاب، بیروت، دار الکتاب الجدید، ۱۹۸۳م.
(۲۸) سیاست‌نامه، الحسن بن علی الطوسی نظام الملک (م،۴۸۵ق)، به کوشش بکار، قطر، دار الثقافه، ۱۴۰۷ق.
(۲۹) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
(۳۰) سیمای حج، سرهنگی و گیویان و بهبودی، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، ۱۳۷۰ش.
(۳۱) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۳۲) الغارات، ابراهیم ثقفی الکوفی (م،۲۸۳ق)، به کوشش المحدث، بهمن، ۱۳۵۵ش.
(۳۳) فتوح البلدان، البلاذری (م،۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م.
(۳۴) الفتوح، ابن اعثم الکوفی (م،۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
(۳۵) فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، محمد محمدحسن شراب، ترجمه: شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۳۶) القرامطه بین المدّ و الجزر، مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس.
(۳۷) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
(۳۸) مجموعة الوثائق السیاسیه، محمد حمیدالله، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۷ق.
(۳۹) المسالک و الممالک، ابوعبید البکری (م،۴۸۷ق)، به کوشش ادریان فان لیوفن و‌اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م.
(۴۰) مستدرکات اعیان الشیعه، حسن الامین (م،۱۳۶۸ش)، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۸ق.
(۴۱) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۴۲) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م،۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۴۳) مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق.
(۴۴) المناسک و اماکن طرق الحج، ابواسحق الحربی (م،۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق.
(۴۵) المنتظم، ابن الجوزی (م،۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
(۴۶) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
(۴۷) نزهة المشتاق، شریف الادریسی (م،۵۶۰ق)، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۹ق.
(۴۸) نهایة الارب، احمد بن عبدالوهاب النویری (م،۷۳۳ق)، قاهره، دار الکتب و الوثائق، ۱۴۲۳ق.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «بحرین»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۴/۱۷.
