بته
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُته (یا بوته)، از رایجترین نگاره های کهن ایرانی در طرحهای
قالی و
دستبافته ها، کنده کاریهای روی
چوب و
سنگ، نقش روی
آبگینه ها،
سفالینه‌ها و
تذهیب است.
بته معمولاً به شکل برگِ دندانه داری است با سری کج که در اندازه های کوچک و بزرگ و با خطهای شکسته، با کناره های آراسته به گل و برگ، نقش می‌شود.
کهنترین نقش بته، در تزیینات پوشش چرمی قمقمه‌هایی دیده می‌شود که از مقبره‌های سکایی در پازیریک
سیبری، از قرن پنجم قمری، به دست آمده است. وجود نقش بته در حجاریهای ستون سنگی مسجدی در
بلخ، بر
قوری سفالین
ری و
بشقاب سفالین
کاشان، به ترتیب متعلق به قرنهای چهارم و پنجم و ششم، نشانه سابقه دیرین آن در هنرهای آذینی
ایران است.
هنرشناسان در معنای نمادین نگاره بته ای اختلاف نظر دارند. گروهی آن را
مظهر شعله آتش آتشکده های زرتشتی، گروهی
تمثیل بادام یا گلابی یا مشت بسته، و برخی آن را تجسم گیاهی
هندی دانسته‌اند و، به تبع آن، نظر داده‌اند که بته جقه ای از
هند به ایران آمده و، به صورتهای متفاوت، متحوّل و متداول شده است. به نظر نمی‌رسد هیچ‌یک از این نظریه‌ها درست باشد و به احتمال زیاد بته در اصل سرو بوده و، برخلاف تصور رایج، از ایران به
هند رفته است.
در هنرهای
قبل از
اسلام نیز نگاره بته به صورت سرو، در مقام درخت مقدس، مظهر رمزی دینی و نشانه ای نمادین از خرمی و همیشه بهاری است. در آن دوره
سرو را در هنرها به شکل اصلی و طبیعی خود تصویر می‌کردند.
در ایران عصراسلامی سرو معنای گذشته خود را از دست داد و از مفهوم دینی و شکل اصلی و طبیعی خود بتدریج دور و به نگاره ای زینتی مبدّل شد. سپس به صورت بسیار ساده درآمد که با دو منحنی به هم پیوسته تصویر می‌شد و رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده یا شاخه هایش به نقش و نگاره‌هایی تبدیل شد که در سرو طبیعی دیده نمی‌شود.
نقش بته، به عنوان نگاره ای مستقل تا قرن دوازدهم بر
قالی و گلیم دیده نمی‌شود، بعد از آن بر اثر نفوذ شرکتهای غربی خریدار فرش کاربرد این نقش، به عنوان طرحی تزیینی، متداول شد.
مهم‌‌ترین اشکال بته عبارت‌اند از:
طرح اصلی این نگاره که در بیشتر دستبافته های ایرانی دیده می‌شود سرو سرخم است. داخل بته جقه را با نقشهای مختلف اسلیمی، ختایی و بته جقه های کوچکتر تزیین می‌کنند و گاه حاشیه آن را هم با اسلیمی یا طرحهای ساده ای از خود بته جقه می‌آرایند. انواع بته جقه بی شمار است و هر طراحی می‌تواند به ابتکار خود زینتهای مختلفی بر طرح اصلی بیفزاید و نوع خاصی به وجود آورد. برخی از بته جقه‌ها را با خطوط مستقیم طرح می‌کنند، ولی آنچه بیشتر معمول است با
خطوط منحنی است. در قالیها و شالها، بته جقه‌ها را بیشتر به صورت مجزّا کنار هم قرار می‌دهند و ردیفهایی به وجود می‌آورند که شبیه ردیف درختان سرو است؛ همین طرح را در قالیچه های کوچک و گاهی در لچکها نیز به کار می‌برند.
بته جقه ای علاوه برقالی، در
ترمه بافی،
زری دوزی،
پته دوزی،
سوزن دوزی،
نگارگری،
قلمزنی و گاه در
تزیین لباس و سایر هنرهای تزیینی نیز دیده می‌شود. در تصویرهای بازمانده از دوره
صفویه،
تاج پادشاهان و نیم تاج شاهزادگان و بانوان درباری با نقشهای بته جقه جواهرنشان زینت شده است.
در آن دوره این نگاره همراه نقشهای
قالی و شال ایرانی به
هند برده شد و بافندگان شال
کشمیر در بافته های خود از آن
تقلید کردند و شال کشمیر با نقش بته جقه به ایران آمد و بته جقه ایرانی به بته کشمیری و بته ترمه معروف شد. فراوانی نقش بته در شال کشمیری باعث پیدایش این تصور شد که این نقش از
هند به ایران آمده است. طرحهای بته جقه به سبب تنوع، علاوه بر بته کشمیری و بته ترمه با نامهای دیگری نیز خوانده می‌شود.
۱) بته کشمیری، دو بته کوچک و بزرگ کنارهم است و بته کوچک از کنار بته بزرگ بیرون آمده است. این نقش در
قالی و شال معمولاً جدا از هم یا کنار هم، به صورت درهم یا منظّم و در ردیف اریب و یک طرفه، نقش می‌شود و بین بته‌ها را با نقش شکوفه می‌آرایند.
۲) بته ترمه، که گونه متوسط بته های کاج مانند است، زمانی در شالهای معروف به شال ترمه نقش می‌شده است. قالیبافی کرمان که زمانی در قیاس با شالبافی آن شهر اعتباری نداشت، پس از تنزّل هنرشالبافی، میراث نقش ونگار ترمه دوزی را به کار گرفت و احیا کرد. این نقش به صورتهای ساده، دوقلو و سه قلو بافته می‌شود.
۳) بته کج (کج بته)، بته جقه های جفت است که از پایه به هم نزدیک و از سر دور از هم‌اند و کج قرار گرفته اند.
۴) بته جقه برگی، که در شکل کلّی مانند برگ است.
بته جقه رایج در هر محل به نام آن محل خوانده می‌شود، مثلاً: بته حاجی آباد، بته
ساروق، بته
نایین، بته
کرمان، بته
شیراز، بته
کاشان، بته
آذربایجان و بته
همدان، که در آن شهر بته هشت گلی خوانده می‌شود. طرح اصلی این بته هاـ بته بزرگی که بته کوچکی از درون آن سربرآورده ـ غالباً یکی است. زیباترین بته در کرمان بافته می‌شود.
علاوه بر بته جقه و اقسام آن، انواع دیگری از نقش بته عبارت‌اند از: بته میری یا سرابندی، که در منطقه سرابند (حومه
بروجرد) بافته می‌شود و از قرن دوازدهم رواج یافته است و به صورت نقشی سراسری با بافتی درشت روی زمینه لاکی، شیری یا سرمه ای بافته می‌شود. این نقش را، به دلیل شباهت آن به گلابی، بته گلابی هم می‌نامند.
بته خرقه ای، شبیه کاج بزرگی است. برای تزیین درون آن، شاخه های پرگل به کار می‌برند. این بته با بته های میری و ترمه ای شبیه است.
بته قبادخانی، برخلاف دیگر بته‌ها شکلی تقریباً گرد دارد و بیشتر در کرمان معمول است. بته شال، که نگاره آن تقریباً مثلثی است.
بته هشت پر یا کردستانی، که در قالیهای کردی به کار می‌رود، قابی است چهارگوش که دور آن چهار جفت بته قرینه قرار دارد و در میان هر جفت بته، قابی دیگر نقش شده است و همین نگاره‌ها در متن فرش به ردیف تکرار می‌شود.
بته بولْوردی، ترکیبی از خطهای راست و کمانی است با نگاره ای لوزی مانند در میان، و دو لوزی درکنارش که در میان پیکره ای جا دارد و بر روی هم به بته می‌ماند. نگاره لوزی در قالیبافی بولوردی کاربرد فراوان دارد.
بته تاکی، از نقشهای قالیبافی بولوردی و
قالی قشقایی و برخی دیگر از مراکز بافندگی جنوب ایران است. این نقش مانند داربست درخت انگور یا
آلاچیق پرگلی است که در بولوردی در قالیچه‌هایی که اغلب بیش از دو ذرع مساحت دارد به کار می‌رود.
بته‌ها از نظر نحوه قرارگرفتن در کنار یکدیگر، به صورتهای گوناگونی درمی آید و نامهای مختلفی بر آن‌ها گذاشته اند.
در این طرح بر خلاف شیوه معمولی
قالی که بته‌ها در کنارهم ردیف می‌شود و سر همه آن‌ها به یک سو است ـ هر ردیف از بته‌ها را در جهتی مخالف ردیف قبلی نقش می‌کنند.
بته های برهم سوار، به بته‌هایی می‌گویند که بخشی از پیکر هریک به گونه ای بر بته دیگر نقش می‌شود، گویی که هردو یک پایه دارد.
بته های مادر بچه، بته کوچک درکنار یا درون بته بزرگ قرار می‌گیرد.
بته های مادر بچه های دوقلو، دو بته کوچک و به هم چسبیده از میان یک بته بزرگ بیرون آمده است.
بته شاخ گوزن، سر بته با پیچ و خمهایی چون شاخ گوزن نقش می‌شود.
بته جمع، بته ای است که در کنار بته دیگر نقش شده باشد.
بته فرد، به بته ای گویند که جدا از بته دیگر قرار گرفته باشد.
در اکثر مراکز قالیبافی ایران از نگاره بته استفاده می‌شود، و بته به زیباترین صورت و با جزئیات و ریزه کاریهای فراوان، در کرمان نقش می‌شود.
در کرمان گاه درمیان انبوهی از بته های دیگر، یا به صورت بته خرقه ای و ترمه ای با طرح سراسری، نقش می‌شود و گاه زمینه طرح اصلی
قالی و طرح حاشیه را تشکیل می‌دهد.
در غرب ایران و در
سنندج نقش بته، بویژه طرح هشت گلی، رایج است و در آن هشت بته به صورت شعاعهایی که از یک گل مرکزی برآمده باشد قرار می‌گیرد و تکرار آن تمام زمینه را پر می‌کند.
در
قالی بیجار این نقش بیشتر به شکل میوه کاج در انتهای شاخه درخت یا به صورت نقوش فرعی دیده می‌شود. در زنجان نیز گاه قالیهایی با طرحهای ملهم از نقش بته بیجار بافته می‌شود که با توجه به جنس و بافت درشت آن، براحتی قابل تشخیص است.
در
اصفهان و همدان این نقش به صورت طرح غیراصلی و با تغییرات خاص منطقه دیده می‌شود.
عشایر جنوب ایران و استان
فارس این نقش و بخصوص نقش قبادخانی را، به صورت ساده یا گلدار، به طور سراسری با رنگهای بدیع همراه با نقوش ستاره ای شکل به کار می‌برند.
بته در برخی از بافته های عشایر بختیاری در طرح قابقابی یا باغی به صورت یکی از نقوش قابها، درحالی که بته ای پشت بته دیگر ولی در جهت عکس آن قرار گرفته است، در حالت گردان یا هندسی به کار می‌رود.
در بافته های عشایر
شاهسون اردبیل نقش بته به صورتی که بی شباهت به نقش گل فرنگ نیست، به صورت هندسی با رنگهای قرمز لاکی و روشن متداول است.
عشایر افشار نقش بته را به دو شکل هندسی و گردان، با نقش فرعی برای پر کردن زمینه، به کار می‌برند.
در
خراسان انواع زیباترین نقوش بته با ظرافت به کار می‌رود.
قم از مراکز بافت نقش بته به سبک بته های خراسان است. در
فراهان، ساروق و
ملایر نیز نقش بته بافته می‌شود.
در
قفقاز، نقش بته با طرحهای هندسی زیبای انتزاعی از قرن سیزدهم باقی‌مانده است. در مقابل در طرحهای بته
گنجه و
شروان، بیشتر طرح گیاهی به صورت شکسته یا گردان به کار می‌رود.
در ایران، انواع طرح بته، نخستین بار در بهمن ۱۳۷۰ ش در نمایشگاه موزه فرش به نمایش گذاشته شد.
(۱) حسن آذرپاد، فضل الله حشمتی رضوی، فرشنامه ایران، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۲) سیروس پرهام، سیاوش آزادی، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۳) علیرضا حیدری، «
قالی بافی در ایران»، سخن، دوره ۱۰، ش ۱۰ (دی ماه ۱۳۳۸ ش).
(۴) نمایشگاه طرح بته (تهران: بهمن ۱۳۷۰ ش)، نقش بته، تهران ۱۳۷۰ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بته»، شماره۴۸۹.
