باب جبرئیل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باب جبرئیل از درهای اصلی برجا مانده از روزگار
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که در دیوار شرقی
مسجدالنبی و شمال شرقی مرقد
پیامبر نزدیک
باب النساء قرار دارد. این باب، در دوره‌های مختلف بازسازی شده و گسترش پیدا کرد.
باب جبرئیل از درهای اصلی بر جا مانده از روزگار
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
است که در دیوار شرقی مسجدالنبی و شمال شرقی مرقد
پیامبر نزدیک باب النساء قرار دارد.
در علت نام‌گذاری این در، نزدیک بودن به مقام جبرئیل
یا آمد و رفت
جبرئیل از این در برای دیدار با
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
را یاد کرده‌اند. در روایاتی آمده که جبرئیل در این مکان به شکل
دحیه کلبی در حال گفت‌وگو با
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دیده شده است.
نیز گویند در
غزوه بنی‌قریظه (
۵ق) جبرئیل سوار بر مرکب، برابر این در به انتظار
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایستاده بود.
از این در با نام‌هایی دیگر نیز یاد شده است: باب آل عثمان
و باب عثمان
به دلیل روبه‌رو بودن این در با خانه
عثمان بن عفان،
باب الجنائز به علت نزدیکی آن به مکان خواندن نماز بر می‌تواند؛ و باب الجبر بدین دلیل که تشییع‌کنندگان مجبور بودند جنازه‌های خود را از این در بیرون برند.
گویند که
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد می‌شد.
شاید از همین رو است که برخی فقیهان ورود از این باب را برتر دانسته‌اند.
به گزارش منابع، پس از
تغییر قبله (
۲ق)
پیامبر همه درهای ورودی مسجد جز باب جبرئیل را بست.
این باب در دوران‌های مختلف توسط خلفای معاصر خود، بازسازی شده و تغیراتی در آن ایجاد شد که به طور اجمال به آن می‌پردازیم:
ربیعة بن عثمان (م،
۱۵۴ق) مدعی شده است که در زمانه وی، همه درهایی که
پیامبر از آن‌ها وارد مسجد می‌شده، جز باب عثمان بسته بود.
در اواخر
دوره عباسی، از ۱۹ در مسجد، باب جبرئیل همراه سه در دیگر باز بود.
مکان این در چندین بار تغییر یافت. در نخستین جابه‌جایی که پس از
غزوه خیبر (
۷ق) صورت گرفت، مکان در که نخست در قسمت پایانی دیوار شرقی خانه
فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و حجره و
ضریح پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، حدود چهار متر به سوی شمال تغییر یافت.
در گسترش دوره عثمان بن عفان (حک:
۲۳ق-
۳۵ق) از این مکان نیز همراه با دیوار شرقی مسجد النبی، حدود سه متر عقب‌تر رفت و محل نخستین آن درون مسجد قرار گرفت.
پس از گسترش دوره
مهدی عباسی (حک:
۱۶۱ق-
۱۶۴ق) در سمت راست و چپ باب جبرئیل، عبارت: «عمَل اهلُ حمص» و بر سمت بیرونی، آیات «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم• لَقَد جاءَکُم رَسُولٌ مِن اَنفُسِکُم»
تا پایان
سوره توبه نقش بسته بود.
عبدالحمید عثمانی (حک:
۱۱۸۷ق-
۱۲۰۳ق) به سال
۱۲۰۱ق باب جبرئیل را بازسازی کرد و پیرامون آن را با سنگ مرمر تزیین نمود. بر بالای طاق آن، با خطی زیبا آیات «وَاِنَّهُ لَتَنزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ»
و از سمت راست به چپ طاق، آیه «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»
و «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهُدًی وَبُشْرَی لِلْمُسْلِمِینَ»
و زیر آن، آیه «جَنَّاتِ عَدنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الاَبوابُ»
و نیز این بیت نگاشته شد:
وحطّ فِی بَابِنا مَا شئتَ مِن ثقل
وَکلُّ شَی‌ءٍ یری صَعباً یهونُ بِنَا
«و فروریز در آستانه ما هر چه را بر تو سنگینی می‌کند. هر آن چه که مشکل می‌نماید، برای ما آسان است.»
در پایان نیز آیه: «سَلامٌ عَلَیکُم طِبتُم فَادخُلُوها خالِدِینَ»
نگاشته شد. در بالای دیوار سمت چپ آن، جمله «امَر بعمارةِ هذا الحرمِ الشریف النبوی حضرة مولانا السلطانُ عبدالحمید خان بنظر المعتمدِ الحاج محمد سلاحشوری سنة ۱۲۰۱» به چشم می‌خورد.
باب جبرئیل در گسترش دوره
عبدالمجید عثمانی (حک:
۱۲۵۵ق-
۱۲۷۷ق) به سال
۱۲۶۵ق برای آسان ساختن ورود و خروج زائران یا امکان اقامه
نماز در بیرون مسجد بسته شد. نیز درِی دیگر به موازات آن، حدود سه تا چهار متر پایین‌تر، به سوی شمال، در همان دیوار باز شد. «باب جبرئیل» کنونی همین در است.
به جای درِ قدیمی، پنجره‌ای نهادند تا مکان نخست آن مشخص باشد. نیز آیه: «اِنَّ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسلِیمًا»
را با خطی زیبا بر بالای آن نگاشتند.
بالای طاق بیرونی درِ کنونی، نوشته شده است: قال اللّهُ العلیمُ الخبیر فی کتابِه العزیز: «فَاِنَّ اللهَ هُوَ مَولاهُ وَ جبرئیل وَ صالِحُ المُؤمِنِینَ وَ المَلائِکَةُ بَعدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ»
در طاق داخلی، آیه: «جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لَّهُمُ الْأَبْوَابُ»
همراه بیت یاد شده و عبارت «عَمره السلطانُ عبدالمجید» به رشته تحریر درآمده است. بر حلقه‌های چپ و راست، نیز عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» نقش بسته است.
در سال
۱۲۱۲ق بار دیگر باب جبرئیل به فرمان
سلطان سلیم سوم (حک:
۱۲۰۳ق-
۱۲۲۲ق) بازسازی شد.
(۱) اعانة الطالبین، سید بکری دمیاطی (م،۱۳۱۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
(۲) تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه (م،۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۳) تاریخ معالم المدینة المنوره، احمدیاسین خیاری، ریاض، ۱۴۱۹ق.
(۴) تاریخ مکة المشرفه، محمد ابن الضیاء (م،۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
(۵) تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۶) التحفة اللطیفه، شمس‌الدین سخاوی (م،۹۰۲ق)، قاهره، دار الثقافه، ۱۳۹۹ق.
(۷) التعریف بما آنست الهجره، محمد مطری (م،۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
(۸) تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ناجی محمد حسن الانصاری، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۸ش.
(۹) الدرة الثمینة فی اخبار المدینه، محمد بن محمود النجار (م،۶۴۳ق)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم.
(۱۰) دلائل النبوه، بیهقی (م،۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
(۱۱) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۱۲) السیرة الحلبیه، حلبی (م،۱۰۴۴ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
(۱۳) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه.
(۱۴) المغازی، واقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
(۱۵) مفاتیح الشرائع، فیض کاشانی (م،۱۰۱۹ق)، قم، مکتبة النجفی.
(۱۶) من لا یحضره الفقیه، صدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۱۷) المناسک و اماکن طرق الحج، الحربی (م،۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق.
(۱۸) موسوعة مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری پاشا (م،۱۲۹۰ق)، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
(۱۹) وفاء الوفاء، سمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
•
دانشنامه حج و حرمین شرفین، برگرفته از مقاله «باب جبرئیل»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۴/۱۱.
