ایران دوره جنگ جهانی دوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
با پیشروی
آلمان در خاک لهستان
جنگ جهانی دوم شروع شد، دولت
ایران به نخست وزیری محمود جم بیانیه اعلام بی‌طرفی ایران را در
شهریور ۱۳۱۸ش. به اطلاع عموم رساند: «در این موقع که متاسفانه دایره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع می‌رساند که در این کارزار بی‌طرف مانده و بی‌طرفی خود را محفوظ خواهد داشت».
رضاشاه چندی بعد با تمایلات
آلمان دوستی خود، احمد متین‌دفتری را به عنوان نخست‌وزیر انتخاب کرد، متین‌دفتری تحصیل‌کرده آلمان بود و چندی نیز در سفارتخانه آن کشور کار کرده بود. وی در تیرماه ۱۳۱۹ برکنار و علی منصور را که به محافظه‌کاری شهره بود به جای او منصوب شد.
رضاخان تهدیداتی را که به مرزهای
ایران نزدیک می‌شد، حس کرد. بدین جهت با اتکا به ارتش صد بیست هزار نفری –که یکی از مدرنترین و مجهزترین ارتش‌های آن زمان بود _ به اقدامات پیش‌گیرانه‌ای دست زد، پخش نشریات تبلیغاتی آلمانی در ایران ممنوع شد و فعالیت‌های آلمان‌های مقیم ایران تحت نظارت دقیق درآمد.
در اول تیرماه ۱۳۲۰ (۲۲ ژوئن ۱۹۴۱) با پیشروی آلمان در خاک شوروی شکست‌های سنگین ارتش سرخ دور تازه‌ای در مناسبات
جنگ آغاز شد که شوروی را با انگلیس در یک جبهه قرار می‌داد. هدف آلمان از حمله به شوروی تصرف مسکو، لنینگراد، کیف، و چاه‌های نفت قفقاز بود که با درهم شکستن نیروهای انگلیسی در
مصر، با ارتش اعزامی به روسیه در ایران تلاقی می‌کرد و هر دو ارتش به
هندوستان حمله می‌کردند، با تصرف ذخایر نفتی خاورمیانه و منابع نفتی هند دولت انگلیس را به زانو در می‌آوررد.
حمله آلمان به شوروی مسائل ویژه‌ای را برای متفقین و به خصوص انگلیس بوجود آورد که از جمله باید ارسال کمک‌های دول متفقین به اتحاد شوروی از طریق خطوط ارتباطی ایران و حفظ و حراست از منابع نفتی ایران و جلوگیری از تصرف میدان‌های نفتی توسط آلمان‌ها و بلاخره حفظ و حراست از هندوستان نام برد. برای رسانیدن کمک‌های نظامی مورد نیاز به شوروی، متفقین احتیاج به راهی کوتاه داشتند؛ البته راه‌های استراتژیک دیگری برای کمک رسانی وجود داشت؛ ولی ایران انتخاب اول متفقین بود؛ چرا که از میان راه‌های موجود ایران تنها راهی بود که در تمام چهار فصل می‌توانست، مورد استفاده قرار بگیرد و ثانیا از حملات هوایی آلمان مصون باشد و در خطر حمله زیر دریایی‌های آلمانی نیز قرار نداشته باشد، خط آهن سراسری ایران نیز قادر بود، مهمات و لوازم جنگی را به سهولت به مرزهای شوروی برساند.
همزمان با وزارت علی منصور کودتای در عراق توسط "رشید عالی گیلانی" به وقوع پیوست، نائب‌السلطنه عراق گریخت. انگلیس به این بهانه وارد
بصره شد و
بغداد را تصرف کرد، رشید عالی گیلانی به ایران گریخت و در خواست پناهندگی کرد، این اتفاق دست‌آویز کافی به متفقین برای حمله به ایران داد. انگلیس به
سوریه و
لبنان حمله کرد. دولت شوروی و انگلیس در یاداشتی مشترک به ایران خواستار اخراج اتباع آلمانی از ایران شدند، دولت منصور معتقد بود رفتار اتباع خارجی در ایران شدیدا تحت کنترل و مراقبت است این در حالی بود که خبرگذاری‌های متفقین مدام از تشکیل ستون پنجم آلمان در ایران و افغانستان سخن می‌گفتند و از حمله قریب‌الوقوع آنها به هند و قفقاز داد سخن می‌دادند. برای انگلیسی‌ها خطر آلمان نازی یا شوروی یکسان بود؛ اما نمی‌توانست از منابع نفتی ایران و عراق چشم بپوشد با از دست دادن این منابع انگلیس مجبور به خرید چهار ملیون بشکه
نفت از آمریکا می‌شد که به این مبلغ بهای سنگن خرید دویست و پنجاه نفت‌کش
جدید اضافه می‌شد، هزینه که بیست درصد قدرت انگلیس را در جنگ کم می‌کرد. در ۱۱ ژوئیه ۱۹۴۱ (۲۰ تیر ۱۳۲۰) شورای هیت وزیران انگلیس از روسای ستاد مشترک نیروی زمینی و هوایی و دریای انگلیس درخواست اقدام نظامی علیه ایران کردند؛ لرد ویول نائب‌السلطنه هندوستان هم به لزوم برخورد جدی با ایران و حتی تغییر حکومت در ایران را تاکید کرد. انگلیس در ۶ مرداد ۱۳۲۰ بار دیگر اخطاری برای دولت منصور فرستاد و خواستار اخراج فوری اتباع آلمان از ایران که تعداد آن را ۲۵۰۰ نفر تخمین زده بودند شد؛ اما دولت منصور که بعد از حمله آلمان به شوروی سر کار آمده و در سیاست خود متناسب با جنگ تغییر آنچنانی نداده بود، بحران پیش آمده را جدی نگرفت و اخراج اتباع آلمان را مخالف با اصل بی‌طرفی دانست!
رضاخان بوی خطر را حس کرده بود. وی در مراسم فارغ‌التحصیلی افسران در اردوگاه اقدسیه در ۲۸ مرداد ۱۳۲۰ از حوادث قریب‌الوقوع سخن گفت. در سحرگاه سوم شهریور ۱۳۲۰ بولارد و اسمیروف وزیر مختاران انگلیس و شوروی به منزل شخصی نخست‌وزیر رفتند و در دو یاداشت جداگانه به اطلاع جناب نخست‌وزیر رسانند که چون دولت شاهنشاهی ایران به تذکرات دوستانه دول متفق توجه کافی نکرده و سهل‌انگاری نموده است، نیروهای مسلح دو کشور طبق دستور ستادهای خود وارد خاک ایران شده‌اند و در حال پیش روی هستند.
خبر اشغال به شاه رسانیده شد، منصور به مجلس رفت و اوضاع را برای نمایندگان تشریح کرد و حاضر به مذاکره با هیچ یک نمایندگان حتی اسفندیاری رئیس مجلس نشد و به سعدآباد رفت. ساعت سه و نیم بعد از ظهر سوم شهریور خبر اشغال نظامی ایران به اطلاع عموم رسید که باعث تشنج در شهرها شد. حملات هوایی شوروی و انگلیس به
تبریز، میانه،
اردبیل، رضاییه، خوی، اهر، میاندواب، مهاباد،
رشت، حسن کیاده،
اهواز، بندر پهلوی، جلفا، قره الضیاء ادامه داشت؛ نیروهای متوریزه ارتش انگلیس خانقین،
قصر شیرین،
آبادان و بندر شاپور را تصرف کردند و نیروی دریایی شوروی در کرانه دریایی خزر و نیروی دریایی انگلیس در بندر شاهپور و بندر
خرمشهر نیروی‌های خود را پیاده کرده بودند.
در همان روز لشگر پیاده دوم مرکز به اطراف تهران رفتند تا برای عملیات احتیاطی آماده باشند، ستاد جنگ تشکیل شد، در همان روزهای اول تمام نیروی دریایی جنوب و لشگرهای تبریز، رضاییه، گیلان،
مشهد، اردبیل و
کرمانشاه متلاشی شده بود و عملا کشور بدون پشتیبانی ارتش مانده بود. روز چهارم شهریور هئیت دولت با ریاست رضاشاه تشکیل شد و او از استعفای و کناره‌گیری خود سخن گفت در روز پنجم علی منصور استعفا کرد.
هئیت دولت محمدعلی فروغی را پیشنهاد کردند؛ ولی رضاخان "
وثوق الدوله" را ترجیح می‌داد؛ زیرا فروغی بعد از غائله
کشف حجاب در مشهد و
شفاعت از پدر دامادش ـ اسدی ـ مغضوب دربار واقع شده بود، به هر ترتیب هیئت دولت شاه را قانع کردند که فروغی به دربار بیاید.
دولت فروغی موضع ترک مقاومت ایران را طی نامه‌ای به اطلاع اسمیرنوف سفیر کبیر دولت شوروی و بولارد وزیر مختار انگلیس به امضای سهیلی وزیر خارجه رساند.
فرماندار نظامی به کسبه و اصناف اخطار کرد، مغازه‌های خود را باز کنند؛ ولی کاری از پیش نبرد؛ زیرا رادیوهای بیگانه بویژه انگلیس با بیان مطالب تحریک‌آمیز به آشفتگی شهرها دامن می‌زدند. روز نهم شهریور دولت مجبور شد که حکومت نظامی اعلام کند.
در روز ۱۸ شهریور ۱۳۲۰ دولت ایران قراردادی با دولت انگلیس و شوروی امضا کرد که شامل چند ماده مهم می‌شد:
۱- عدم مقاومت و عقب‌نشینی ارتش ایران در
شمال،
غرب و
جنوب۲- دستگیری تمام اتباع آلمان از سوی دولت ایران و تسلیم به نمایندگی سیاسی انگلیس و شوروی در تهران
۳- واگذاری راه‌آهن و تمام راه‌های شوسه ایران به متفقین برای حمل
مهمات جنگی به شوروی
۴- حفظ بی‌طرفی از سوی ایران و پرهیز نسبت به نفت و ایجاد تسهیلات اقتصادی
۵- خارج شدن قوای متفقین از ایران حداکثر تا شش ماه پس از خاتمه جنگ
بعد از عقد این قرارداد کلیه زندانیان سیاسی آزاد شدند.
رضاخان مجبور به استعفا بود، متن استعفای او را فروغی در ۲۵ شهریور به مجلس برد، علت استعفا نیاز کشور به یک نیروی جوان اعلام شد؛ اما ولیعهد بسیار جوان‌تر از آن بود که آمادگی پذیرش چنین مسیولیتی را داشته باشد، ابتدا انگلیس سعی کرد از فروغی به عنوان اولین ریس‌جمهور ایران استفاده کند و روس‌ها در شوروی با ساعد مراغه‌ای که سمت سفارت ایران در شوروی را داشت گفتگو کردند؛ اما نتایج دل‌خواهی بدست نیامد طرح
جدید دولت انگلیس باز گرداندن
مجدد یکی از افراد سلسله قاجار بود، در این مورد با حمید میرزا فرزند ولیعهد سابق وارد گفتگو شدند؛ اما فرد مورد نظر حتی فارسی را نمی‌توانست، صحبت کند ناچار به تحکیم قدرت محمدرضا شاه پرداختند.
فروغی در روز سی شهریور ۱۳۲۰ کابینه را ترمیم و اعضا
جدید آن را معرفی کرد، کابینه دوم فروغی در روز ۱۳ آذر ۱۳۲۰
مجددا ترمیم و به مجلس معرفی شد. در اسفند ۱۳۲۰ از ۱۱۲ نماینده مجلس ۶۵ نفر به فروغی رای اعتماد داند که فروغی این رای برای ادامه کار کافی ندانست و در جلسه خصوصی مجلس برای نخست وزیری
جدید رای‌گیری شد با وجود استعفا فروغی ۴۷ نفر به او ۳۹ نفر به احمد قوام رای دادند با توصیه فروغی علی سهیلی وزریر خارجه که فقط چهار رای آورده بود. مورد حمایت اکثریت مجلس قرار گرفت و به اعضای کابینه او که اکثرا از وزرای فروغی بودند با اکثریت قاطع ۱۰۱ نفر از ۱۰۴ نماینده حاضر رای دادند.
در زمان سهیلی مردم از لحاظ معیشت در تنگنا بودند. کمبود
نان و
غلات، گرانی اجناس، خودسری،
قتل و غارت اشرار بختیاری، طغیان عشایر مسلح و ایلات اردبیل و شیراز خلع سلاح پادگانها و شورش در کردستان و عدم اطاعت از دولت مرکزی از مشکلات عمده دولت او بود.
در چنین اوضاعی دولت به محاکمه عمال شهربانی حکومت رضاخان پرداخت. با دولت ژاپن قطع رابطه سیاسی کرد، همچنین دولت صادرات حبوبات، غلات،
گوشت را از کشور ممنوع اعلام کرد؛ دولت سهیلی قرارداد مالی را با دولت انگلیس منعقد کرد که در آن نرخ تسعیر ریال به لیره از قرار ۱۲۸ تا ۱۳۰ تعیین گردید. دولت ایران موظف به تامین احتیاجات ریالی متفقین شد. دولت اول سهیلی بعد از چهار ماه سقوط کرد.
۲۰ مرداد ۱۳۲۱ نمایندگان مجلس شورای ملی در جلسه محرمانه، احمد قوام (
قوام‌السلطنه) را به نخست وزیری انتخاب کردند. قبل از قوام از حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک) برای تصدی این مقام دعوت شد که از پذیرفتن آن خودداری کرد. از اولین اقدامات دولت قوام تاسیس وزارت خواربار بود که با وام ۵۰۰ ملیون ریالی از بانک ملی آغاز به کار کرد. قوام با تجربه قبلی خود برای سازماندهی کارها لایحه استخدام مستشاران امریکایی را به مجلس برد. دکتر میلسپو و کلنل شوارنسکف برای مستشاری ژاندارمری برای مدت ۵ سال به
ایران بیایند که با قید فوریت تصویب شد. همچنین قوام برای تامین مایحتاج متفقین در ایران تقاضای ۲۰۰ میلیون تومان اسکناس کرد که با مخالفت نمایندگان نهایتا ۵۰ میلیون ریال آن تصویب شد.
کمبود نان، غلات و ارزاق، پایین بودن دستمزدها فشار زندگی را در پایتخت بیشتر کرده بود. در ۱۷ آذر ۱۳۲۱شاگردان مدارس با هماهنگی رهسپار مجلس شدند؛ مردم عادی نیز به آنها پیوسته و اعتراضات بالا گرفت جمعیت فریاد
زنان وارد صحن بهارستان شدند؛ سر پاس رادسر رئیس شهربانی و سرتیپ قدر سعی در متفرق کردن مردم داشتند. درگیرها بالا گرفت با ورود سربازان به صحن مجلس، مردم ساعد مراغه‌ای وزیرخارجه و عباس مسعودی از هیات ملاقات کننده با شاه و تعدادی دیگر از نمایندگان مجلس را
مجروح کردند، با
غارت مغازه‌ها در خیابان‌های شاه آباد، لاله‌زار، استامبول، نادری، به خانه نخست وزیرحمله کرده و آنجا را به
آتش کشیدند، قوام را برکنار کردند، رییس شهربانی و فرماندار نظامی سپهبد امیراحمدی را فرماندار نظامی و سرتیپ اعتماد مقدم را به ریاست شهربانی منصوب کرد و نهایتا با تیراندازی به مردم و ایجاد حکومت نظامی شورش را سرکوب نمودند.
در دیماه ۲۱ دولت لایحه
جدید مطبوعات را به مجلس برد که در آن امتیاز کلیه روزنامه‌ها و مجلات لغو و شرایط تازه‌ای همراه با مجازات برای آن تعیین شد.
قوام در بهمن ۱۳۲۱ پس مشاجره سخت با عده‌ای از نمایندگان استعفا کرد.
در ۲۵ بهمن ۱۳۲۲ش. مجلس
مجددا علی سهیلی را به نخست وزیری انتخاب کرد، در اوایل دولت
جدید بیماری تیفوس در تهران شیوع پیدا کرد به پیشنهاد دولت پنج میلیون ریال برای مبارزه با تیفوس اختصاص پیدا کرد. وزارت خواربار ۲۵ تن گندم از شوروی خریداری کرد و بیمارستان شوروی در خیابان نادری افتتاح شد. در خرداد ماه، عملیات نظامی برای استقرار امنیت در منطقه
فارس و خلع سلاح عشایر متمرد انجام شد و
اشرار عشایر فارس پادگان سمیرم را غارت کردند.
در تیرماه فرمان انتخابات دوره چهاردهم مجلس صادر شد. حادثه مهم دوره دوم نخست وزیری سهیلی توقیف رجال ایرانی توسط متفقین بود. در ۲۲ شهریور قوای شوروی و انگلیس تعدادی از امرای ارتش، افسران، روزنامه‌نگاران، کارمندان راه‌آهن مامورین شهرداری و بازرگانان را به اتهام
جاسوس برای آلمان دستگیر کردند. دولت از متفقین در خواست کرد، لیست تمام کسانی را که باید توقیف شوند. در اختیار شهربانی و ارتش قرار دهد و مامورین ایرانی مظنونین را دستگیر کنند. وزرای مختار با این شرط موافقت کردند که دولت ایران متعهد شود حتی یک نفر از لیست دستگیر نشود. در هشتم شهریور ۱۳۲۲ لیست متفقین در اختیار شهربانی و ارتش قرار گرفت؛ دستگیر شدگان به زندان شهربانی و زیرزمین‌های سیلو منتقل شدند.
آیت‌الله کاشانی، احمد متین‌دفتری، محمد سجادی، علی هیئت، سید علی‌اکبر موسوی‌زاده، سرلشگر ابوالحسن پورزند، سرلشگر فضل‌الله زاهدی، سرتیپ محمدصادق کوپال، سرهنگ حسن بقایی، بهرام آریانا، سرهنگ نادر باتمانقلیچ. . . . از دستگیرشدگان بودند. این عده بعد از مدتی به اردوگاه نظامی
اراک منتقل شدند.
اسارت این عده دو سال طول کشید و تنها آیت‌الله کاشانی تا پایان جنگ در
فلسطین اسیر انگلیس باقی ماند. اکثر این افراد بعدها به مقامات مهم لشگری و کشوری رسیدند.
دولت سهیلی به آلمان اعلان جنگ کرد و ایران به اعلامیه مشترک ملل متحد ملحق شد. در همین سال دولت ایران با دولت
عربستان سعودی قطع رابطه سیاسی کرد، به امر امیر سعودی یکی از
حجاج ایرانی را در
مکه گردن زده بودند.
در چهارم آذر ۱۳۲۲ "ژوزف استالین" نخست وزیر شوروی به اتفاق مولوتف وزیر امور خارجه و مارشال و روشیلف وارد تهران شدند. روز بعد "وینستون چرچیل" نخست وزیر انگلیس به اتفاق آیدن وزیر امور خارجه و "روزولت" ریس جمهور امریکا وارد تهران شدند و کنفرانس سران سه کشور در تهران تشکیل شد. پس از اجلاس اعلامیه مشترکی منتشر شد که از مساعی ایران در جنگ تقدیر شده بود، حفظ و استقلال و تمامیت ارضی و حاکمیت ایران را تصدیق کرده بود.
در اواخر آذر ۱۳۲۲ علی سهیلی به علت فترت مجلس استعفا کرد،
مجددا از طرف شاه منصوب شد و در ۲۵ اسفند استعفا کرد.
در روز ۲۷ اسفند در جلسه خصوصی نخست وزیر
جدید محمدساعد مراغه‌ای معرفی شد و در هشتم فروردین ۱۳۲۳ ساعد کابینه خود را معرفی کرد که با ترکیب آن موافقت نشد. بعد از مذاکرات سه تن از وزرای پیشنهادی آن را تغییر داد و کابینه رای اعتماد گرفت. در زمان ساعد فعالیت حزب توده شدت گرفت. با
اعتراض به وضع کار پایین بودن دستمزدها در کارخانجات
اصفهان کارگران اعتصاب کردند. از مشکلات دولت ساعد
استیضاح مهندس غلامعلی فریور وزیر دارایی بود. علت استیضاح انتصاب رضا افشاربه استانداری اصفهان بود. نامبرده در زمان رضاشاه تحت تعقیب کیفری قرار گرفته بود و از خدمات دولتی محروم شده بود. نمایندگان استیضاح وزیر و نخست وزیر را خواستار بودند؛ در نهایت هر دو
مجددا رای اعتماد گرفتند. گرفتاری دیگر دولت ساعد اختیارات ملیسپو بود. وی تهدید کرده بود. در صورت لغو اختیارت او، کلیه مستشاران خارجی همراهش استعفا خواهند کرد، ملیسپو چندی بعد "ابوالحسن ابتهاج" رییس بانک ملی را که با تصویب هییت وزیران و فرمان شاه انتخاب شده بود، برکنار کرد و به تمام وزراتخانه‌ها و مؤسسات اقتصادی بخشنامه کرده بود که امضای او محمل قانونی ندارد؛ ابتهاج به هییت وزیران
شکایت کرد، در نهایت عمل ملیسپو غیرقانونی اعلام و او درسمت خود ابقا شد.
در مجلس چهاردهم اعتبارنامه پیشه‌وری مدیر مسئول روزنامه آژیر رد شد. در ۲۳ مرداد ۱۳۲۳ مرگ رضاخان در ژوهاسبورگ اعلام شد.
جدی‌ترین درگیری دولت ساعد امتیاز نفت شمال بود. در شهریور ۱۳۲۳ هیاتی از طرف اتحاد شوروی به ریاست "کافتارادزه" معاون وزرات امورخارجه شوروی وارد تهران شد. مبارزات سیاسی در مجلس و مطبوعات شدت گرفت. نهایتا هرگونه مذاکره در مورد امتیازات
نفت به بعد از جنگ موکول شد، سفارت شوروی روابط خود را با ساعد قطع کرد و حزب توده و جراید آن علیه او تظاهرات و مبارزات جدی به راه‌انداختند؛ در آبان همان سال
دکتر مصدق به مجلس پیشنهاد کرد که دولت حق نداشته باشد، بدون
مشورت مجلس به دول خارجی امتیازی بدهد، فردای آن روز ساعد کناره‌گیری کرد. مجلس به دکتر مصدق متمایل بود؛ اما دکتر مصدق قبول این پست را به بازگشت
مجدد به مجلس پس از پایان دوره نخست وزیری منوط کرد که پذیرفته نشد؛ مرتضی قلی بیات خواهرزاده دکتر مصدق که با توصیه وی و
تلاش خود نخست وزیر شد. وی اختیارات دکتر ملیسپو را لغو کرد. در دوره او متفقین بندر شاهپور و راه‌آهن اهواز را به موجب پیمان سه گانه جنگ به ایران تحویل دادند، دولت بیات به ژاپن اعلان جنگ کرد؛ دکتر مصدق از مجلس درخواست کرد. با در اختیار قرار گرفتن پرونده "تدین و علی سهیلی" ابلاغ نظریه نهایی را انجام دهد که مجلس آن را مغایر با آیین نامه مجلس دانست و با آن مخالفت کرد. مصدق با حالت قهر مجلس را ترک کرد، در روز ۱۵ اسفند ۱۳۲۳ عده‌ای از دانشجویان حقوق او را به مجلس بازگرداند، در درگیری نظامیان و مردم یک نفر کشته و تعدادی نیز
مجروح شدند با دخالت مصدق مردم صحن را ترک کردند. کابینه بیات در ۲۸ فروردین ۱۳۲۴ تقاضای رای اعتماد کرد که از ۹۲ نفر حاضر در صحن ۲۵ نفر به دولت او رای اعتماد دادند و کابینه بیات سقوط کرد. نمایندگان به ابراهیم حکیمی ابراز تمایل کردند. وی بدون مشورت با مجلس همکاران خود را انتخاب و ابتدا به شاه و بعد به مجلس معرفی کرد. در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۲۴ با اعدام موسولینی دیکتاتور ایتالیا و خودکشی آدولف هیتلر و سقوط برلن، پایتخت آلمان و تسلیم بی‌قید و شرط آلمان خاتمه جنگ توسط ترومن ریس جمهور آمریکا اعلام شد؛ دولت حکیمی بعد از سی و یک روز برنامه دولت را در چهارده جلسه با مجلس به بحث و مذاکره گذاشت و تقاضای رای اعتماد کرد و فقط ۲۵ رای آورد و سقوط کرد.
اکثریت مجلس به دنبال کسی بودند که با سیاست‌های شوروی و فعالیت حزب توده در ایران مخالف باشد. اکثریت محسن صدر (صدر الاشراف) را انتخاب کردند، روزنامه‌های حزب توده حملات شدیدی را بر علیه او آغاز کردند و او را قصاب باغ شاه و عمال ارتجاع لقب دادند و به همکاری با محمدشاه و
شکنجه و اذیت آزادی خواهان متهم کردند، فراکسیون اقلیت مجلس به رهبری دکتر مصدق شدیدا به رای اکثریت اعتراض کردند. نمایدگان اقلیت از شرکت در مجلس خوداری کردند. در ۲۶ تیرماه بین دو طرف توافق حاصل شد و پس از چهل روز جلسه علنی مجلس تشکیل شد و نخست وزیر برنامه دولت را با ۱۱ماده تقدیم مجلس کرد.
در ۲۴ مرداد ۱۳۲۴ با بمباران اتمی ژاپن جنگ تمام شد. در شهریور ماه یاداشت وزارت امورخارجه به سفارت شوروی، انگلیس، آمریکا در مورد تخلیه ایران از قوای متفقین طبق قرارداد پیمان سه جانبه تهران رسید.
در دوران صدر "
سیدجعفر پیشه‌وری" در تبریز بیانیه خودمختاری آذربایجان را منتشر کرد و با اعدام عده‌ای از مالکین و حمله به
زندان تبریز و ترور، آشوب به پا کردند. در تهران با حرکات ضد ملی، حزب ملی حکومت نظامی از اجتماع افراد این حزب جلوگیری کرد، دکتر فریدون کشاورزی
وکیل حزب توده در مجلس مضروب شد؛ در ۲۴ مرداد بیست نفر افسران و درجه‌داران لشگر
خراسان مقداری از تجهیزات، ادوات جنگی و اسلحه سرقت کرده و در ترکمن صحرا با ژاندارمری درگیر شدند که چند کشته و مجروح در هر دو طرف باقی گذاشت. در ۲۹ مهر محسن صدر استعفا کرد.
در دوم آبان در جلسه خصوصی مجلس از ۹۴ نفر حاضر ۷۵ نفر به بازگشت
مجدد ابراهیم حکیمی رای داده شد؛ ۲۶ آبان وزرات امور خارجه طی یاداشتی به سفارت شوروی در مورد دخالت نیروهای ارتش این کشور در استان‌های شمالی و
کردستان که موجبات ناامنی شده تذکر داد. در این یاداشت درخواست شده بود که با آزادی عمل ارتش و قوای تامینه ایران در استان‌های شمالی موافقت شود.
در دوره دوم نخست وزیری احمد قوام نیروهای آمریکا در آبان ۲۴ و نیروهای انگلیس در اسفند ۲۴ طبق عهدنامه سه جانبه خاک ایران را ترک کردند؛ اما نیروهای شوروی فقط از
مشهد،
شاهرود،
سمنان خارج شدند. در ۲۶ اسفند ۲۴ دولت ایران شکایتی علیه شوروی مبنی بر عدم تخلیه ایران در موعد مقرر و نقض قرار سه جانبه و دخالت در امور داخلی ایران به شورای امنیت فرستاد. در اول فروردین ۲۵ ترومن ریس جمهور آمریکا اولتیماتومی به شوروی داد که اگر قوای خود را از ایران بیرون نبرد آمریکا نیروهای خود را وارد خاک ایران خواهد کرد. در پی مذاکرات قوام در مسکو، سادچیکف سفیر
جدید شوروی در تهران اعلامیه مشترکی را صادر کرد که در آن ارتش سرخ طی یک ماه و نیم خاک ایران را ترک کند. با تصویب مجلس پانزدهم مذاکرات ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی انجام شد و در مقابل شوروی از دخالت در مورد غائله
آذربایجان دست کشید. در چهارم خرداد ۱۳۲۵ سفیر کبیر شوروی رسما اعلام کرد تخیله قوا از ایران به طور کامل انجام شده است.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ایران دوره جنگ جهانی دوم»، تاریخ بازبینی ۹۵/۶/۲۴. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ایران دوره جنگ جهانی دوم»، تاریخ بازبینی ۹۵/۶/۲۴. .
