ایام تشریق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَشْریق، عنوانی برای روزهای ۱۱-۱۳
ذیحجه است. بخش مهمی از
مناسک حج در این ایام صورت می‌گیرد. بنابراین در فرهنگ اسلامی به داشتن آداب و جایگاهی ویژه ممتاز شده است. قرائت آیات نخست
سوره برائت توسط
امام علی (علیه‌السلام) و
پیمان عقبه دوم در این ایام بوده است.
در مورد وجه تسمیه این ایام به تشریق اقوال مختلفی وجود دارد؛ مهم‌ترین آن اقوال این است که چون در این سه روز حاجیان گوشت‌های قربانی را تکه تکه، و در نور آفتاب خشک می‌کرده‌اند، آن را ایام تشریق نامیده‌اند.
در
قرآن کریم، تعبیر تشریق به کار نرفته است. اما
مفسران تعبیر قرآنی «ایام معدودات» و «ایّام معلومات» اشاره به ایام تشریق دانسته‌اند.
تکبیر،
قربانی‌کردن،
بیتوته در منا،
رمی جمرات و ... از جمله اعمال و احکامی است که از
آیات قرآن و
روایات برای این ایام استفاده می‌شود.
ایام تَشریق ( ایام معدودات ) روزهاى یازده، دوازده و سیزدهم
ذیحجه است. در
صدر اسلام و سده‌های متقدم، هرکدام از این ۳ روز نیز برای خود نام‌هایی ویژه داشته‌اند.
در برخی از منابع، از این ایام به عنوان عیدی از عیدهای اسلامی یاد شده است.
در حوادث سال نهم هجرت آورده‌اند که
پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) در موسم حج،
علی (علیه‌السلام) را مأمور به قرائت آیات نخستین
سورة برائت برای حجاج کرد؛ این واقعه را در ایام تشریق دانسته اند.
همچنین
پیمان عقبه دوم میان پیامبر و
انصار، که به
هجرت آن حضرت به
مدینه انجامید، نیز در روز دوم این ایام در سال سیزدهم
بعثت رخ داده است.
(برای یادکردهای دیگر از رخدادها به منابع زیر مراجعه کنید.)
ایّام، جمع یوم (روز)
و تشریق بر وزن تفعیل به معنای خشک کردن گوشت در آفتاب،
زیبا و نورانی شدن صورت،
روی به سوی مشرق کردن
و نماز عید
است و تعبیر «ایّام تشریق» به صورت ترکیبی در اصطلاح
فقه به روزهای یازدهم تا سیزدهم
و به نظر برخی به روزهای دهم تا سیزدهم ذیحجّه
اطلاق می‌شود.
روز دهم «
یوم النحر»، روز یازدهم «
یوم القر»، روز دوازدهم «
یوم النَفْر الاوّل» و روز سیزدهم «
یوم‌النَفْر الثانی» یا «یوم الصدر» نام‌دارد.
درباره وجه نام‌گذاری، هم در منابع لغوی و هم در منابع دینی گفته شده است که سبب آن به آفتاب خشکاندن (= تشریق) گوشت قربانی‌های حاجیان در این ایام است؛
یا آن‌که حاجیان بعد از طلوع خورشید،
قربانی را
ذبح یا
نحر می‌کنند.
یا اینکه در این روزها روح و جان آدمی با نور
عبادت و
عرفان نورانی می‌شود.
برخی گفته‌اند: بر اثر تابیدن ماه در شب‌های این ایّام به این روزها ایّام تشریق گفته شده است.
نیز گفته شده است که عرب جاهلی در طی مناسک خود، خطاب به
کوه ثبیر واقع در
منا می‌گفتند: «ای
ثبیر از نور خورشید برافروز (اَشرِق ثـَبیر) تا قربانی کنیم»، و قربانی را زمانی انجام می‌دادند که خورشید می‌دمید.
اشارات
تابعان به ایام تشریق، گاه به همراه توضیحات دربارۀ ویژگی آن، یا ذکر نام‌های جایگزین برای آن است.
بر این پایه می‌توان نتیجه گرفت که «ایام تشریق»، نامی بازمانده از
دوره جاهلیت بوده است.
از
امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که
مشرکان در روزهای تشریق پس از پایان
مناسک حج در منا گرد می‌آمدند، از پدران خویش یاد، و بدان‌ها تفاخر می‌کردند. به همین سبب،
مسلمانان مأمور شدند که در آن هنگام ذکر خدا کنند.
در
قرآن کریم، تعبیر تشریق به کار نرفته است، اما از همان سدۀ نخست هجری، تعبیر قرآنی «ایام معدودات»
را اشاره به ایام تشریق دانسته‌اند.
طبق رخی روایات، ایام تشریق مرجع تعبیر قرآنی آیه ۲۸ سوره حج «و‌یَذکُرُوا اسمَ اللّهِ فِی اَیّام مَعلومات»
نیز بوده است.
در تعیین مراد از «ایّام معلومات» اقوال متعددی وجود دارد؛ از جمله ایّام تشریق، ۱۰ روز اول ذیحجه، ۹ روز اول ذیحجه،
عید قربان و سه روز پس از آن،
روز ترویه و ۴ روز پس از آن و
روز عرفه و سه روز بعد از آن
؛ ولی بیشتر کسانی که این اقوال را ذکر کرده‌اند ایّام تشریق را نیز یکی از مصادیق ایام معلومات برشمرده‌اند.
مفسران شیعی نیز، برخی نظر اول و برخی
با استناد به روایات
اهل بیت (علیهم‌السلام) رأی دوم را بر گزیده‌اند.
بنابر روایتی از امام صادق (علیه السلام) ایّام معلومات و ایام معدودات یکی و همان ایّام تشریق است.
برخی روایات
اهل سنت نیز ایام معلومات را همان ایام تشریق دانسته است.
با توجه به آیات قرآن کریم و منابع فقهی
شیعه و اهل سنت اعمال و احکامی برای ایام تشریق ذکر شده است.
یکی از اعمال ایام تشریق بیتوته در مناست. برخی از فقها
وجوب بیتوته را از آیه «واذکُروا اللّهَ فِی اَیّام مَعدودت فَمَن تَعَجَّلَ فی یَومَینِ فَلاَ اِثمَ عَلَیهِ و مَن تَاَخَّرَ فَلاَ اِثمَ عَلَیهِ لِمَنِ اتَّقی و اتَّقوا اللّهَ و اعلَموا اَنَّکُم اِلَیهِ تُحشَرون؛
و یاد کنید خدا را در «ایام معدودات» (ایام تشریق) پس هرکس در دو روز شتاب کند (و در روز سوم نماند) گناهی بر او نیست و اگر دیر کند ( و روز سوّم) باز گردد نیز گناهی بر او نیست...» استفاده کرده‌اند، با این استدلال که لازمه امر
خداوند به ذکر در این ایام و گناهکار بودن آنان در صورت ترک منا قبل از دو روز، وجوب اقامت در این مکان است.
روایات پرشماری از اهل بیت (علیهم السلام)
نیز بر وجوب بیتوته در این ایام دلالت دارد. بیشتر اهل سنت نیز بیتوته کردن را واجب و شماری از آنان، آن را مستحب شمرده‌اند.
همچنین از جملات «فَمَنْ تَعَجَّلَ» و «مَنْ تَاَخَّرَ» استفاده کرده‌اند که حاجیان میان ماندن در
منا بین دو روز و سه روز مخیّرند.
ولی فقهای امامیه و اهل سنت
از جمله «لِمَنِ اتَّقی» و برخی احادیث
استفاده کرده‌اند که این تخییر ویژه کسانی است که
تقوا پیشه کرده، از برخی
محرمات احرام مانند شکار و استمتاع از زنان یا همه آن‌ها اجتناب کنند و در غیر این صورت باید تا روز سوم در منا بمانند؛ همچنین اگر حاجی پس از غروب روز دوم در منا مانده باشد باید شب سوم را نیز بیتوته کند.
در مورد تعبیر «لاَ اِثْمَ عَلَیْهِ» در آیه فوق نیز احتمال‌های گوناگونی مطرح شده است؛ از جمله اینکه این جمله به معنای حرام نبودن کوچ در روز دوم یا سوم است و تکرار آن برای روز سوم، با اینکه کوچ کردن در روز سوم نه تنها حرمت ندارد بلکه فضیلت هم دارد
یا مردود شمردن سنت جاهلیت است که تعجیل پس از دو روز یا سه روز را حرام می‌دانستند یا به جهت رد نظر کسانی است که جمله «لاَ اِثْمَ عَلَیْهِ» در بخش اول را دارای این مفهوم می‌دانند که تأخیر در کوچ کردن از منا تا سه روز حرام است.
احتمال دیگر این است که مراد نفی
گناه است؛ یعنی کسی که
حج به‌جا آورَد و از محرمات بپرهیزد همه گناهانش بخشیده می‌شود؛
چنان‌که در روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) نیز این معنا آمده است.
برخی مراد از «فَمَنْ تَعَجَّلَ... وَ مَنْ تَاَخَّرَ» را تعجیل و تأخیر مرگ و مقصود از «لاَ اِثْمَ عَلَیْهِ» را نفی گناه دانسته‌اند؛ یعنی هرکس مرگش در این ایّام فرا رسد گناهانش بخشیده می‌شود و کسی که زنده بماند و از کبایر بپرهیزد نیز گناهی بر او نیست.
این احتمال را هر چند حدیثی تأیید می‌کند، ولی افزون بر ضعف روایت چنین معنایی از ظاهر آیه بعید است.
در فقه اسلامی، یکی از واجبات سه‌گانۀ حج در منا قربانی کردن است.
بجز برخی از فقیهان متقدم که زمان قربانی را محدود به روز
عید قربان دانسته‌اند، نزد عالمان مذاهب گوناگون اهل سنت، از جمله
ابوحنیفه،
مالک و
احمد بن حنبل، روز قربانی، روز عید قربان و دو روز نخست از ایام تشریق است و قربانی در روز سوم روا نیست.
اما نزد
شافعی و نیز
اوزاعی فقیه اهل
شام تا پایان روز سوم از ایام تشریق نیز قربانی جایز است.
نزد فقهای امامیه نیز قول مشهور در وقت قربانی کردن در منا روز عید قربان و تمامی ایام تشریق، و در غیر منا روز عید و دو روز پس از آن بوده است.
عالمان متأخر ضمن تأیید اینکه تا پایان ذیحجه، امکان به جای آوردن قربانی وجود دارد، انجام آن در روز عید قربان را احوط، و در صورت فوت شدن، اجرای آن را در ایام تشریق قرین احتیاط دانسته‌اند.
از دیگر واجبات حج در ایام تشریق،
رمی جمرات است.
پرتاب سنگ‌ریزه‌ها به جمرات سه گانه در روزهاى یازدهم و دوازدهم بر حاجى
واجب است. این
حکم در روز سیزدهم ذیحجّه نیز براى کسى که شب سیزدهم در منى مانده، ثابت است.
بر طبق روایات و متون فقهی، از آداب خاص ایام تشریق ذکر تکبیر پس از وعده‌های نماز است. برخی مراد از ذکر را در آیه «واذکُروا اللّهَ فی اَیّام مَعدودت»
مطلق یاد خدا می‌دانند که
مؤمنان باید به جای فخرفروشی به پدران و ستایش آنان که از سنت‌های دوران جاهلیت بود به آن ملتزم باشند.
چنان‌که در دو آیه قبل از آیه مذکور به این امر اشاره شده است: «فَاِذا قَضَیتُم مَنـسِکَکُم فَاذکُروا‌اللّهَ کَذِکرِکُم ءاباءَکُم اَو اَشَدَّ ذِکرًا»
برخی دیگر آن را یاد خدا هنگام قربانی و رمی جمرات دانسته‌اند؛
لیکن بیشتر مفسران و فقهای شیعه
و
اهل سنت مراد از ذکر را گفتن تکبیر بعد از
نمازهای واجب دانسته‌اند.
به نظر
فقهای امامیه این اذکار عبارت است از: «الله‌أکبر، الله‌أکبر، لا إله إلا اللّه و الله‌أکبر، الله‌أکبر و للّه
الحمد، الله‌أکبر علی ما هدانا،
والحمد للّه علی ما أولانا، الله‌أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام». این اذکار را حاضران در منا بعد از ۱۵ نماز قرائت می‌کنند که از نماز ظهر روز عید آغاز شده، با نماز صبح روز سیزدهم پایان می‌پذیرد؛ اما کسانی که در منا نیستند آن‌ها را بعد از ۱۰ نماز قرائت می‌کنند که اولین آن، نماز ظهر روز عید است؛
اما فقهای اهل سنت در مورد این نمازها آرای متفاوتی بیان داشته‌اند؛ از جمله: از نماز صبح
روز عرفه تا نماز عصر آخرین روز از ایّام تشریق یا تا نماز عصر روز عید، از نماز ظهر روز عید تا نماز عصر روز دوم از ایّام تشریق یا تا نماز صبح آخرین روز از ایّام تشریق و از نماز مغرب روز عید تا نماز صبح آخرین روز از ایّام تشریق.
درباره وجوب یا استحباب این اذکار اختلاف نظر وجود دارد. از ظاهر امر «اُذکرُوا...»
وجوب این اذکار استفاده می‌شود. در روایاتی از
اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز به وجوب این تکبیرها اشاره شده است،
بر همین اساس برخی از فقهای امامی به وجوب این تکبیرها فتوا داده‌اند، ولی بیشتر فقیهان امامی با استناد به روایاتی دیگر
به
استحباب این تکبیرها قائل شده و
آیه و روایات مذکور را بر استحباب حمل کرده‌اند.
اهل سنت نیز با توجه به روایات، آن را «سنت» دانسته و برخی به وجوب آن تصریح کرده‌اند.
در آیات ۲۷ ـ ۲۸
سوره حج یکی از فواید و علل دعوت مردم به
حجّ، ذکر خداوند در «ایّام معلومات» که به نظر برخی مقصود ایام تشریق است معرفی شده است:
«و اَذِّن فِی‌النّاسِ بِالحَجِّ... • لِیَشهَدوا مَنـفِعَ لَهُم و یَذکُرُوا اسمَ اللّهِ فِی اَیّام مَعلومـات عَلی ما رَزَقَهُم مِن بَهیمَةِ الاَنعـم». در معنای
ذکر در این آیه نیز اقوال متعددی در میان
مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت مطرح است؛ برخی مقصود از آن را مطلق ذکر خداوند در دهه
ذیحجه دانسته‌اند.
عده‌ای دیگر آن را تکبیرهای مخصوص بعد از نمازهای پنج‌گانه در منا دانسته‌اند که از نماز ظهر روز عید آغاز شده، تا نماز صبح روز سیزدهم ادامه می‌یابد، چنان که در روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) آمده است.
برخی ذکر را کنایه از ذبح دانسته‌اند
ولی بسیاری از مفسران مراد از آن را بردن نام خداوند هنگام ذبح یا نحر قربانی می‌دانند.
حکم بن عتیبه، از فقیهان
کوفه، به استحباب ۳
غسل در ۳ روز تشریق اشاره کرده،
و استحباب آن به‌خصوص در منابع فقه شافعی مورد تأکید قرار گرفته است.
مطابق برخی روایات، علت قرار گرفتن مناسک حج اسلامی در این ایام، وقوع حج و
طواف فرشتگان در آغاز خلقت زمین، و سپس حج تمامی
پیامبران در همین روز است.
اگر حج‌گزار قربانی نیابد باید ۱۰ روز روزه بگیرد: سه روز در ایام حج و ۷ روز پس از بازگشت به وطن: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالعُمرَةِ اِلَی الحَجِّ فَمَا استَیسَرَ مِنَ الهَدیِ فَمَن لَم یَجِد فَصِیامُ ثَلـثَةِ اَیّام فِی‌الحَجِّ وسَبعَة اِذا رَجَعتُم تِلکَ عَشَرَةٌ کامِلَة»
مشهور فقهای امامیه
و منابع اهل سنت روزه این ایام را منهی دانسته‌اند که اغلب به معنای تحریم و گاه به معنای کراهت گرفته شده است.
در قول قدیم شافعی و قول برخی از فقیهان
عراق گزارندۀ
حج تمتع اگر پیش از عرفه موفق به ۳ روز روزه نشده باشد، می‌تواند در ایام تشریق روزه بدارد.
در تعلیل این نهی، به میهمان بودن حاجیان بر سفرۀ نعمت خداوند اشاره شده است.
لیکن در اینکه این حکم مخصوص کسى است که در حال به جا آوردن مناسک حج است و یا همه حاضران در منى را در برمى‌گیرد، اختلاف است.
کوچ کردن از منا بعد از ظهر روز دوازدهم، براى کسى که به قول مشهور، از زن و صید اجتناب کرده باشد ـ که به آن نَفْر اوّل گفته مى‌شود ـ و نیز روز سیزدهم بعد از
رمی جمرات، هر چند قبل از ظهر، برای کسی که شب سیزدهم در منا مانده ـ که از آن به نَفْر دوم تعبیر می‌شود ـ جایز است.
(۱) ابن‌ابی‌شیبه، عبداللٰه، المصنف، به کوشش سعید لحام، بیروت، ۱۴۰۹ق.
(۲) ابن‌ابی‌عاصم،
احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل جوابره، ریاض، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
(۳) ابن‌اثیر، مبارک، النهایة، به کوشش طاهر
احمد زاوی و
محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۴) صدوق،
محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
(۵) صدوق،
محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
(۶) صدوق،
محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (ع)، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
(۷) صدوق،
محمد بن علی، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
(۸) صدوق،
محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق.
(۹) صدوق،
محمد بن علی، الهدایة، قم، ۱۴۱۸ق.
(۱۰) ابن‌سکیت، یعقوب، اصلاح المنطق، به کوشش
احمد محمد شاکر و عبدالسلام
محمد هارون، قاهره، ۱۹۴۹م.
(۱۱) ابن‌شهرآشوب،
محمد، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، ۱۳۷۶ق.
(۱۲) ابن‌طاووس، علی، اقبال‌الاعمال، به کوشش جواد قیومی، قم، ۱۴۱۵ق.
(۱۳) ابن‌عبدالبر، یوسف، التمهید، به کوشش مصطفی بن
احمد علوی و
محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.
(۱۴) ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۱۵) ابن‌منظور،
محمد بن مکرم، لسان العرب.
(۱۶) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، التنبیه، به کوشش عمادالدین
احمد حیدر، بیروت، ۱۴۰۳ق.
(۱۷) ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، به کوشش
محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق.
(۱۸)
احمد بن حنبل، المسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
(۱۹) بخاری،
محمد، الصحیح، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۲۰) ترمذی،
محمد، السنن، به کوشش
احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
(۲۱) جصاص،
احمد، احکام القرآن، به کوشش
محمد صدیق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۲۲) خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، نجف، ۱۳۹۰ق.
(۲۳) خوانساری،
احمد، جامع المدارک، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۲۴) خویی، ابوالقاسم، الحج، به تقریر رضا خلخالی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۵) دارمی، عبدالله، السنن، به کوشش فواز
احمد زمرلی و خالد سبع علمی، بیروت، ۱۴۰۷ق.
(۲۶) رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، بیروت، دارالفکر.
(۲۷) سرخسی،
محمد، المبسوط، قاهره، مطبعة الاستقامه.
(۲۸) شافعی،
محمد، الام، بیروت، دارالمعرفة.
(۲۹) شوکانی،
محمد، نیل‌الاوطار، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۳۰) شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، به کوشش
محمد کلانتر، بیروت، دارالتعارف.
(۳۱) شیخ بهایی،
محمد، توضیح‌المقاصد، قم، ۱۴۰۶ق.
(۳۲) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش
محمود قوچانی، تهران، ۱۳۹۴ق.
(۳۳) طبری، تفسیر، به کوشش
محمود محمد شاکر و
احمد محمد شاکر، قاهره، دارالمعارف.
(۳۴) طوسی،
محمد، التبیان، به کوشش قصیر عاملی، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
(۳۵) طوسی،
محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۹ق.
(۳۶) طوسی،
محمد، الخلاف، به کوشش محمدمهدی نجف و دیگران، قم، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
(۳۷) طوسی،
محمد، المبسوط، به کوشش
محمد تقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ق.
(۳۸) غزالی،
محمد، الوسیط، به کوشش
احمد محمود ابراهیم و
محمد محمد تامر، قاهره، ۱۴۱۷ق.
(۳۹) فخرالدین، رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه.
(۴۰) قاضی نعمان، دعائم‌الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
(۴۱) قرآن کریم.
(۴۲) قفال
چاچی،
محمد، حلیة العلماء، به کوشش یاسین
احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
(۴۳) کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، قاهره، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۴۴) کلینی،
محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۴۵) مالک بن انس، الموطأ، به کوشش
محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
(۴۶) ماوردی، علی، الحاوی الکبیر، به کوشش علی
محمد معوض و عادل
احمد عبدالموجود، بیروت، ۱۴۱۴ق.
(۴۷) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۴۸) محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
(۴۹) مرغینانی، برهان‌الدین، «الهدایة»، همراه فتح القدیر، قاهره، ۱۳۱۹ق.
(۵۰) مفید،
محمد، المقنعة، قم، ۱۴۱۰ق.
(۵۱) نووی، یحیی، المجموع، به کوشش
محمود مطرحی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م؛
(۵۲) قرطبی،
محمد بن
احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
(۵۳) طریحی، فخرالدین بن
محمد، مجمع البحرین، چاپ
احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۵۴) طبری، تاریخ (بیروت).
(۵۵) طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۵۶) طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان.
(۵۷) صاحب بن عبّاد، المحیط فی اللغة، چاپ محمدحسن آل یاسین، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۵۸) زرقانی،
محمد بن عبدالباقی، شرح الزّرقانی علی موطأ الامام مالک، بیروت (بی تا).
(۵۹) ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، چاپ عبداللّه قاضی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۶۰) ابن‌عربی، احکام القرآن، چاپ
محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ایام تشریق»، شماره۵۹۴۲. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۷۷۶ - ۷۷۸ پرتال جامع علوم و معارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ایام تشریق»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۲/۲۷ دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ایام تشریق»، شماره۳۵۶۵.
