اوقات فراغت (اخلاق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اوقات فراغت، اصولا فرصت‌هایی است که انسان مسئولیت‌پذیر هیچ‌گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده‌دار نبوده، زمان در اختیار اوست تا با میل و
انگیزه شخصی به امر خاصی بپردازد.
فراغت در لغت به معنای
آسایش،
آسودگی، آسوده شدن از کار روزانه و غیر آن معنا شده است.
اصولاً اوقات فراغت فرصت‌هایی است که انسان مسئولیت‌پذیر هیچ‌گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده‌دار نبوده، زمان در اختیار اوست تا با میل و انگیزه شخصی به امر خاصی بپردازد.
در تعریف اوقات فراغت مفهوم
رضایت،
انگیزه و عامل انتخاب نقش اساسی دارد. در حقیقت بارزترین ویژگی اوقات فراغت این است که انسان از روی رضایت باطنی و انگیزه شخصی، از میان مجموعه متنوع و گسترده‌ای از فعالیت‌ها به اختیار خویش یکی را بر می‌گزیند.
ناگفته نماند که اوقات فراغت به معنی بیکاری، وقت آزاد یا وقت مرده نیست، بلکه اوقات‌فراغت را می‌توان فرصت‌هایی دانست که انسان رها از الزامات و وظایف شغلی، مدرسه‌ای و اجتماعی، آزادانه و از سر رضایت درونی عهده‌دار نحوه گذران عمر خویش می‌شود.
اوقات فراغت در زندگی انسان حساسیت فوق العاده‌ای دارد و‌اندکی بی‌تفاوتی و بی‌توجهی به آن می‌تواند آسیب‌ها و انحرافات فراوان به بار آورد،
امام صادق(علیه‌السّلام) در هشداری می‌فرمایند: انسان اگر به کاری مشغول نباشد از فرط خوشی و بیکاری و بیهودگی به کارهایی دست می‌زند که ضررش بر او و نزدیکانش بسیار است.
بنابر آن‌چه گذشت در می‌یابیم که اوقات فراغت بستر مناسبی برای شکل گیری و ظهور رضایت و انتخاب‌گری هر فرد است، امری که لازمه احساس استقلال و خود شکوفایی و تعالی انسان است و این امر به نوبه خود در پیشرفت و کاکرد هر چه بیشتر اجتماع نیز مؤثر است. اگر برنامه‌های اوقات فراغت با جهت‌گیری صحیح و سالم انتخاب شود، بسیاری از نابسامانی‌های روحی و جسمی و اجتماعی درمان یافته و خلاقیت‌های فردی و اجتماعی را به بار خواهد آورد.
۱ـ فهم مسئولیت‌پذیری و نقش فرد در سازندگی و اعتلای خویش و نیز شناخت نقاط ضعف و محدودیت‌های خود دانست. افراد خلاق، علاوه بر این که از هوش سرشار،
صداقت، صراحت و انعطاف‌پذیری برخوردار هستند از اوقات فراغت خود حداکثر استفاده را کرده‌اند و با آزاد اندیشی و تفکر مسائل مختلف را ارزیابی می‌کنند.
۲ـ سلامت روانی فشارها و خستگی‌های جسمی و روحی ناشی از اشتغال مستمر و بدون وقفه به کارهای الزامی و اجباری به تدریج زمینه نشاط و شادابی و سرزندگی و تعادل حیاتی فرد را سلب کرده و چه بسا باعث اختلالات روانی همچون افسردگی، اضطراب و بیماری‌های روان تنی می‌گردد. در این میان تفریحات سالم عامل مهم مقابله با این اختلالات است.
۳ـ شکل‌دهی شخصیت سالم: ساعات فراغت فرصتی است که انسان می‌تواند به ارزیابی عملکرد گذشته خویش بپردازد. عادت‌های ناپسند و زشت گذشته خویش را با رضایت و انگیزه باطنی ترک کند و فارغ از فشارهای روانی و خستگی‌های روحی و جسمی که در غیر اوقات فراغت همیشه با آن مواجه بوده، و با نشاط و سروری باطنی و روحیه‌ای عالی با کسب عادات خوب و شخصیت سالم بپردازد.
اساساً می‌توان در پرتو برنامه ریزی و با توصیه‌های دینی، به فراغت گوارایی که
امام سجاد (علیه‌السّلام) آن را درخواست می‌کنند، دست یافت، فراغتی که از ویژگی‌های زیر برخوردار است:
خداوندا! اگر برای ما فراغتی از کارهای دنیا مقدّر فرموده‌ای، پس آن را فرصتی همراه با سلامتی قرار ده که در آن رنجی حاصل نشود و ملامتی به وجود نیاید. تا این که فرشتگانی که به ثبت گناهان ما مامورند با صحیفه‌ای خالی از گناه از پیش ما بروند و فرشتگان مامور به نیکی‌ها، خوشحال از اعمالی که از ما نوشته‌اند، از نزد ما برگردند.
اوقات فراغت به سان شمشیر دو‌لبه برّانی می‌ماند که غفلت و بی توجهی یا کم توجهی نسبت به آن می‌تواند موجب انحراف وسقوط یک فرد یا اجتماع شود.اصولا ً هنگامی که انسان بیکار است زمینه مساعدی برای او فراهم است که دچار انحرافات اخلاقی و رفتاری گردد به همین علت در
روایات ما وارد شده است که انسان نباید فراغت محض داشته باشد، چنانچه حضرت
علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید:
سزاوار نیست که انسان زمانی داشته باشد که به هیچ کاری مشغول نباشد.
همچنین اگر برنامه‌ریزی درستی نسبت به اوقات فراغت انجام نگیرد و سرگرمی‌ها و تفریحات غیر سالمی برای فرد تدارک دیده شود، و نسبت به گروه‌هایی که افراد در آن شرکت می‌جویند، مطالعه‌ای صورت نگیرد در حقیقت زمینه انحراف فرد را فراهم می‌آورد.
۱ـ برنامه‌های اوقات فراغت باید هم شادی آفرین، سرگرم کننده و
لذت‌بخش باشد و هم متضمن رشد و کمال انسان.
۲ـ این برنامه‌ها باید سعادت فردی و سلامت اجتماعی را به همراه داشته باشد.
۳ـ برنامه‌های اوقات فراغت باید به گونه‌ای باشد که در جهت تقویت و تلطیف همه ارزش‌های اخلاقی و عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و سیاسی زندگی انسان مؤثر باشد.
۴ـ این برنامه‌ها باید از نوعی تعادل برخوردار باشد و
افراط و
تفریط در آن مشاهده نشود، برای مثال نباید وقت زیادی را به تماشای تلویزیون اختصاص داد.
۵ـ برنامه‌های اوقات فراغت نباید خلاف شرع و موازین اخلاقی باشند. این معیاری است که اگر رعایت شود جلوی بسیاری از انحرافات و کژروی‌ها گرفته می‌شود.
برنامه‌های مفید تلویزیونی و رایانه‌ای، البته
والدین باید بر این‌گونه برنامه‌ها نظارت داشته باشند.
بازی با همسالان، البته با نظارت و محدودیت زمانی و با همسالان با تربیت درست و مناسب.
کارهای دستی، فنی و هنری، این فعالیت‌ها از قبیل کیت‌های الکترونیکی، صحافی، سبد بافی، قالب‌سازی، سفالگری و نقاشی علاوه بر تقویت مهارت‌های حسی و حرکتی و نیز پرورش قوای تخیلی فرد، زمینه ورود او را به صحنه اجتماع فراهم آورد.
مطالعه کتاب و نشریات مهم، در این میان وجود کتابخانه‌ها عامل مؤثری در جذب جوانان به مطالعه و کتاب است. آمار کتابخانه‌ها و کتابخوان‌ها در هر جامعه با میزان فرهنگ و رشد و توسعه آن جامعه رابطه مستقیم دارد. بدین منظور علاوه بر کاهش قیمت کتاب و جذابیت چاپ و جلد آن و نیز عنوان‌های کتاب، ارایه کتاب‌ها منطبق با نیازهای افراد، و تاسیس، تجهیز و بهینه سازی فضای کتابخانه‌ها نیز تا حد زیادی می‌تواند مؤثر باشد.
ورزش در
اسلام به ورزش خصوصاً ورزش‌هایی که علاوه بر تقویت بنیه فردی، به تقویت بنیه اجتماعی یک ملت بینجامد، تاکید شده است. ورزش‌هایی همچون
تیراندازی،
اسب‌دوانی،
شکار و شنا مورد توصیه دین است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند به فرزندانتان شنا و تیراندازی یاد دهید.
در حدیثی دیگر آمده است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برنامه اسب‌دوانی را در
مدینه و در مسافت بین حصبا و
مسجد النبی و زیق اجرا نمودند و برای برنده اوّل ودوم و سوم یک درخت
خرما جایزه قرار دادند.
سفر برون کرد از طبع‌ها خامی‌ها کباب پخته نگردد مگر به گردیدن (صائب تبریزی)
قرآن مجید ما را به سیر و سفر در
زمین و عبرت‌گیری از عاقبت پیشینیان و نیز تدبر در
آیات الهی و آثار خدای سبحان فرا می‌خواند و می‌فرماید:
«ای پیامبر به آنان بگو که در روی
زمین سفر کنید و سپس بیاندیشید که نهایت کار
گناهکاران و مجرمین چه شد»
در
سوره عنکبوت هم آمده است: در روی زمین سیر کنید تا از آفرینش خدا پی به
قدرت او در
معاد و حیات آخرت ببرید
پیامبر گرامی اسلام هم سفر را عاملی مهم در تامین تندرستی می‌شمارند و می‌فرمایند: سفر کنید تا صحت و سلامت داشته باشید.
یکی از اشکال گذراندن اوقافت فراغت، استفاده از آن در جهت رشد و تربیت مذهبی است، در این زمینه باید بر رشد تفکر مذهبی و نیز رشد مهارت‌های دینی تاکید بیشتری داشته باشیم. دین اسلام برای تفکر و اندیشه ارزش بسیار والایی قائل است. چه خوبست فرزندانمان در جلساتی شرکت کنند که قدرت استدلال دینی آن‌ها را افزایش دهد و به آنان در مورد نحوه دریافت باورهای دینی کمک کند اوقات فراغت فرصتی است برای رشد مهارت‌های مذهبی از قبیل
قرائت قرآن و ادعیه، درک معنای عبارات دینی، شرکت در مجامع مذهبی و انجام
فرایض؛ اگر فرزندان نتوانند آداب مذهبی را با مهارت نسبی انجام دهند موجب دوری تدریجی آن‌ها از مذهب خواهد شد یکی از توصیه‌ها در زمینه فعالیت‌های مذهبی برگزاری جلسات مذهبی خانوادگی است. بهتر است، ساعاتی از هفته صرف برگزاری جلسات دینی از جمله قرائت
قرآن در خانواده شود تا با تلاوت آیاتی چند، ضمن بهره‌گیری از ثواب اخروی، موجبات همدلی بیش تر اعضای خانواده فراهم آید.
شرکت در فعالیت‌های اجتماعی دینی از قبیل کمک به مستمندان، ملاقات بیماران و افراد سالخورده و از کار افتاده، گردآوری کمک برای افراد نیازمند و غیر آن می‌تواند فرصت خوبی برای بهره‌گیری از وقت و نیز رشد فکری و اجتماعی باشد. اگر انسان بدون انگیزه‌های مادی و سودجویانه و تنها برای رضای خداوند و تامین خیر و رفاه دیگران کار کند بسیار ارشمند است.
اوقات فراغت فرصت بیشتری را در اختیار می‌گذارد تا دوستان و آشنایان بیشتر یکدیگر را ببینند و به خصوص دوستان صمیمی مدت زیادتری را در کنار هم بگذرانند. دوستان صمیمی در چنین ایامی چنان غرق در یکدیگر می‌شوند که هر قدر هم کنار هم باشند باز زمان را کوتاه می‌یابند و از سپری شدن سریع زمان گله می‌کنند. نقش دوست در شکل‌گیری شخصیت و اهداف انسانی و راهی که او در رسیدن به اهداف خویش بر می‌گزیند، آنقدر مهم است که به یقین می‌توان آن را از اصلی‌ترین و مهم‌ترین عوامل به حساب آورد به همین سبب
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: بهترین برادرانت کسی است که تو را به هدایتی رهنمون شود، تقوایی نصیبت کند و از پیروی
هوای نفس بازت دارد.
توجه: هر چند در این صورت باید بر آسیب‌زایی این‌گونه ارتباطات نیز توجه داشت چه این که «دوستی و
معاشرت با دوستان هم سازندگی است و هم تخریب و ویرانه سازی، هم مایه
لذت و شادی است و هم عامل درد و رنج! هم کلید خوشبختی و سعادت است هم بدبختی و
شقاوت، هم عامل دینداری و
عشق به خداست و هم گریز از
دین و روی‌گردانی از معبود.
انحرافات اخلاقی و آسیب پذیری‌های اجتماعی، با اوقات فراغت همبستگی مثبت دارد. به همین سبب لازم است که والدین، مربیان و رسانه‌ها، معیارهای صحیح دوست‌یابی و
آداب معاشرت پسندیده و درست را به افراد آموزش دهند. ضمناً باید به گونه‌ای رفتار کرد که فرزندان حضور بزرگتر‌ها را پیوسته احساس کنند و آن‌ها را به طور کلی آزاد و رها نگذاشت.
اوقات فراغت فرصتی است، برای جبران خلاهای ارتباطی بین اولیاء و فرزندان، فرصتی برای گفتوگو کردن با آنان، به ویژه گفتوگو بین پدر و فرزندان، پدری که اغلب بهانه‌ها و دلایل گوناگونی او را وا می‌دارد تا زمان زیادی را خارج از خانه سپری کند و بچه‌ها به تدریج با او بیگانه شوند. پدری که آرام آرام تکالیف را برعهده همسرش می‌گذارد و حتی برای تقاضای فرزندانش نیز مادر را واسطه نقل و انتقال خواست و جواب آن قرار می‌دهد. اوقات فراغت زمان خوبی است برای با بچه‌ها گفتن و از بچه شنیدن.
افروز، غلامعلی- مباحثی در روان شناختی و تربیت کودکان و نوجوانان.
احمد احمدی- روان شناسی نوجوانان و جوانان.
شکیباسادات جوهری - ماهنامه شمیم یاس، خرداد ۱۳۸۵، ش ۳۹، ص۴۸.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اوقات فراغت»، تاریخ بازیابی۹۵/۸/۱۶.
