اوضاع سیاسی اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری»
اثر حسن حسین زاده شانه چی ، دوره نزدیک به یک صد ساله که با غیبت امام دوازدهم عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف در ۲۶۰ ق آغاز و با درگذشت آخرین نائب، به
سال ۳۲۹ ق ختم می‌گردد را، معرفی می‌نماید.
کتاب به
زبان فارسی و در
سال ۱۳۸۶ ش نوشته شده است.
پرداختن به یکی از مقاطع حساس
تاریخ شیعه که در سیر تفکر اعتقادی و سیاسی شیعی به شدت تاثیرگذار بوده، باعث اهمیت کتاب شده است.
کتاب با مقدمه مؤلف در معرفی منابع مورد استفاده وی، آغاز شده و در طرح مطالب، سعی شده است تا براساس اطلاعات تاریخی قابل اعتماد و معتبر، تصویری از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این دوره در پنج فصل ارائه شود، لذا مباحث به گونه‌ای ترتیب یافته که تمامی مباحث ضروری را در خود جای دهد، بدین شکل که:
در دو فصل نخست، با طرح مباحث مقدماتی، سعی شده تا زمینه ورود به اصل بحث فراهم گردد. از این رو فصل اول، به بحث‌هایی درباره مساله غیبت، مشکلات آن و تلاش‌های
ائمه علیه‌السّلام جهت زمینه سازی در جامعه
شیعه برای مواجه با این پدیده اختصاص یافته و فصل دوم، فضای کلی و عمومی
جهان اسلام در عصر
غیبت صغری را به تصویر کشیده است، تا درک بهتری از موقعیت جامعه شیعه در عصر مورد نظر، در جهان اسلام، به دست آید.
فصول بعدی، به مباحث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه شیعه پرداخته و در هر بخش، شاخصه‌هایی که نشان دهنده وضعیت
شیعیان در زمینه‌های مذکور است، مورد توجه قرار گرفته است؛ چنان که در بحث اوضاع سیاسی، از فعالیت‌های سیاسی دولت‌ها، احزاب و شخصیت‌های شیعی بحث و گفتگو شده و در بخش وضعیت فرهنگی، از مراکز علمی، دانشمندان و دستاوردهای فرهنگی و علمی سخن به میان آمده است.
مؤلف معتقد است، بی شک ذکر مطالب مذکور، که به لحاظ موضوعی متنوع می‌باشند، در راستای به تصویر کشیدن چهره جامعه شیعی در عصر غیبت صغری از ابعاد فوق الذکر، بسیار مفیده بوده است.
منابع مورد استفاده در کتاب را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
الف) منابع کهن: تالیفات و تصنیفاتی که در عصر غیبت صغری یا زمانی نزدیک به آن، به رشته تحریر درآمده است که به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱- آثار شیعی: تالیفات اختصاصی: آثاری که به طور خاص درباره امام دوازدهم علیه‌السّلام نوشته شده است؛ مانند
الامامه و التبصره ،
کمال الدین و تمام النعمه ،
الغیبه و... و غیر اختصاصی:
الارشاد المفید ،
کشف الغمه ،
کفایه الاثر و...
۲- غیر شیعی:
تاریخ طبری ،
تجارب الامم ،
الکامل و...
ب) پژوهش‌های معاصر:
تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم علیه‌السّلام ، عصر غیبت، سازمان وکالت و...
به نظر نویسنده، دوره غیبت صغری، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ هم از این رو که دوره میانی عصر حضور ائمه علیه‌السّلام و دوره غیبت کبری و ظرف زمانی برای انتقال از یک موقعیت اجتماعی به موقعیتی جدید به شمار می‌رود، هم به این لحاظ که در این دوره، تحولات بسیاری در اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه شیعی پدید آمد.
از این رو، معتقد است بررسی تاریخی این دوره، علاوه بر آشنایی با این تحولات، می‌تواند در پاسخ گویی به سؤالات و شبهاتی که در خصوص تاریخ و فرهنگ
شیعه قابل طرح است، ما را یاری کند.
پیش از ورود به مباحث اصلی، فصل اول، مطالبی جهت آشنایی با موضوع مورد بحث و شرایط زمانی و مکانی آن به لحاظ تاریخی ارائه کرده و در ادامه، نگاهی کلی به مساله غیبت و موقعیت شیعه در آستانه وقوع آن افکنده است.
لذا برای دست یافتن به سابقه اندیشه غیبت در فرهنگ اسلامی، به بررسی و تحقیق در زمینه غیبت در
روایات و اندیشه آن در فرقه‌های شیعی و اسلامی، تالیفات در موضوع غیبت تا پیش از آغاز آن، زمینه‌های آمادگی جامعه شیعی در مواجهه با این پدیده و دوران زندگانی امام یازدهم علیه‌السّلام و سال‌های نخستین زندگانی امام دوازدهم عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف پرداخته است.
تحولاتی که در عرصه سیاسی و فرهنگی
جهان اسلام در دوران غیبت صغری به وقوع پیوست، بر جامعه شیعه بی تاثیر نبود و در پاره‌ای موارد می‌توان تاثیرات مثبت و منفی این تحولات را به طور مستقیم بر جامعه شیعه مشاهده کرد، از این رو، نویسنده در دوم، در چهار بخش، برای شناخت دقیق تر و بهتر وضعیت شیعه در این عصر، نگاهی اجمالی به وضعیت
جهان اسلام در این دوران افکنده است: وضعیت سیاسی، وضعیت دینی و علمی، حوزه‌های فعال علمی و فعالیت‌ها و دستاوردها.
موضع گیری سیاسی شیعه امامی در عصر غیبت صغری، مبنی بر دوری گزیدن از هر گونه حرکت و فعالیت سیاسی بود، امام دیگر فرقه‌های شیعی، در عرصه‌های سیاسی، فعالیت‌های گسترده‌ای داشتند که در سوم، به اختصار به گوشه‌ای از وضعیت سیاسی دو فرقه
زیدیه و
اسماعیلیه و دولت هایشان، در کنار بررسی وضعیت سیاسی شیعیان امامی اشاره شده است.
جغرافیای انسانی شیعه در عصر غیبت در شهرهای مختلف بلاد اسلامی، با توجه به موقعیت‌های سیاسی، اجتماعی و تراکم جمعیت، در چهارم، مورد بررسی قرار گرفته و بعد از بیان موقعیت اجتماعی آنان در زمینه زندگی شهری، جایگاه اجتماعی، خاندان‌های شیعی و وضعیت معیشتی، به اختصار به پیدایش انشعابات فرقه‌ای پس از
شهادت امام عسکری علیه‌السّلام ؛ از جمله
واقفیه ،
جعفریه و
محمدیه و عملکرد نائبان خاص در هدایت و رهبری جامعه شیعه پرداخته شده است.
مؤلف در آخرین فصل، وضعیت علمی و فرهنگی شیعیان را مورد بحث قرار داده و بعد از تشریح و توضیح دو مکتب عملی عمده که در مراکز علمی شیعه رواج داشت؛ مکتب کلامی و حدیثی، به وجود نوعی مکتب فقهی دیگر که با مکتب فقهی پیشین، متفاوت بود، اشاره کرده است.
در پایان، در مورد مهم‌ترین مراکز علمی و آموزشی شیعیان که بسته به نحوه فعالیت‌های علمی و کیفیت، از درجات اهمیت مختلفی برخوردارند، بحث شده و بعد از اشاره به نحوه ارتباط این مراکز با یکدیگر، برای سنجش کیفیت و کمیت وضعیت علمی در عصر غیبت صغری، وضعیت تالیفات، تصنیفات و زمینه‌های آن‌ها در این دوران مورد بررسی قرار گرفته است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مآخذ در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها به ذکر منابع و توضیح کلمات و عبارات متن پرداخته است.
نرم افزار کتابخانه مهدویت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
