اوراق مساقات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مساقات عقدی لازم میان صاحبان باغ‌ها و باغداران برای تقسیم محصول به نسبت توافق شده می‌باشد. اوراق مساقات، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ‌های مثمر یا دیگر نهادهای تولیدی باغی معین است که به قرارداد مساقات برای باغداری در اختیار عامل قرارداد مساقات گذاشته شده است. این اوراق قابل خرید و فروش هستند و قیمت آن‌ها با توجه به افزایش قیمت باغ‌ها، افزایش می‌یابد.
اوراق مساقات از جهت‌های فقهی معیارهای اقتصاد خرد و کلان، ابزار بسیار خوبی برای تجهیز سرمایه‌های نقدی و هدایت آن‌ها به سمت فعالیت‌های مفید و مولّد هستند و می‌توانند در بازارهای سرمایه کشورهای اسلامی، به‌ویژه
ایران که با کمبود ابزارهای مالی متنوع روبه‌رو است، به کار گرفته شوند.
این اوراق، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ‌هایِ معیّن است؛ که به قرارداد مساقات جهت باغداری واگذارشده است. اوراق مساقات، به‌تبع قرارداد مساقات، منحصر در باغداری است و شامل انواع باغ‌های میوه، (حتّی درخت‌های دارای گل یا برگ‌های مورد استفاده) می‌شود. بانی (سفارش‌دهنده)، ناشر اوراق مساقات (
وکیل)، دارنده اوراق مساقات، باغبان (استفاده‌کننده از باغ)، فروشنده دارایی، دارایی (باغ)، مؤسسه امین و مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری، ارکان اصلی اوراق مساقات شمرده می‌شوند.
مساقات در لغت به معنای آب دادن و یکدیگر را سیراب کردن است
و در اصطلاح
عقدی است که به سبب آن، یکی از طرفین (مالک) باغی را در اختیار دیگری (باغبان) قرار می‌دهد؛ تا وی روی آن باغ، فعالیت باغداری کند و محصول را باهم تقسیم کنند.
عقد مساقات از
عقدهای غیر تملیکی و در عین حال جزء
عقدهای لازم است و طرفین
عقد فقط در موردهای خاص می‌توانند آن را
اقاله یا
فسخ کنند.
بعد از اجرای موفق ایده
بانکداری بدون ربا، در خیلی از کشورهای اسلامی، اندیشه‌وران مسلمان به فکر طراحی ابزارهای مالی اسلامی افتادند و برای این منظور، مطالعه‌های گسترده‌ای روی
عقدهای شرعی و قابلیت آن‌ها برای ابزارسازی صورت گرفت؛ تا بتوان با استفاده از آن‌ها، ابزارهای مالی مناسب جهت جایگزینی ابزارهایی چون
اوراق قرضه که بر بهره و
ربا مبتنی هست، طراحی کرد.
اندیشه‌وران مسلمان در این عرصه نیز کامیاب بوده‌اند. آنان توانسته‌اند با رعایت ضوابط و مقررات
شرعی، متناسب با نیازهای واقعی جوامع اسلامی، انواعی از ابزارهای مالی طراحی کنند. این ابزارها که برخی بیش از ده سال تجربه عملی دارد و برخی در حد
اندیشه و ایده است به سه گروه عمده تقسیم می‌شوند:
۱) ابزارهای مالی غیرانتفاعی که بر اساس قراردادهای خیر‌خواهانه چون
قرض‌الحسنه و
وقف طراحی شده‌اند.
۲) ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود انتظاری که بر اساس قراردادهای مشارکتی چون
شرکت،
مضاربه،
مزارعه و
مساقات طراحی شده‌اند.
۳) ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود معیّن که بر اساس قراردادهایی چون
مرابحه،
خرید دین،
اجاره و
استصناع طراحی شده‌اند.
این قرارداد شباهت زیادی به قرارداد مزارعه دارد، ولی توجه به نکات زیر لازم است:
۱. قرارداد مساقات در باغ‌های آماده و دارای محصول است؛ ولی در مزارعه زمین قبل از کشت، به مزارعه گذاشته می‌شود.
۲. قرارداد مساقات برای محصولاتی است که از درخت استحصال می‌شود و چندین سال دوام می‌آورند؛ در صورتی که مزارعه هر نوع محصولی را در برمی‌گیرد.
۳. قرارداد مساقات برای پرورش و باغبانی درختانی است که از میوه آن‌ها استفاده می‌شود؛
۴. آنچه مربوط به باغ می‌شود مسئولیت آن به عهده صاحب باغ است؛ زیرا عامل، فقط در به ثمر رسانیدن میوه نقش دارد و برای آن متعهد می‌شود.
موضوع
عقد مساقات، عبارت است از تمام درختان و گیاهانی که ریشه ثابت دارند؛ بنابراین گیاهانی که هرسال با برداشت میوه آن‌ها، ریشه‌شان از بین می‌رود و برای سال بعد نیاز به کشت دوباره دارند، نمی‌توانند مورد
عقد مساقات واقع شوند.
مدت مساقات باید معلوم باشد و در صورتی که آغاز آن را معلوم کنند و پایان آن را موقعی قرار دهند که میوه آن سال به دست آید صحیح است.
سهم هر یک از طرفین
عقد، باید موقع
انعقاد قرارداد مساقات به‌صورت کسری از محصول (مشاع) معیّن شود و مقدار آن، تابع توافق طرفین است.
روش کار در این اوراق، شباهت فراوانی به
اوراق مزارعه دارد. در این اوراق، یک شخصیت حقوقی فعّال در بخش
کشاورزی با مطالعه‌های اولیه و شناسایی اراضی مناسب باغداری، به تاسیس مؤسسه مالی خاص اقدام می‌کند. سپس متناسب با قیمت خرید و آماده‌سازی باغ، اوراق مساقات منتشر و به‌وسیله بانک سرمایه‌گذاری در اختیار متقاضیان می‌گذارد؛ تا با وجه‌های حاصل از واگذاری اوراق، آن اراضی را خریداری و برای باغداری آماده کند.
سپس باغ یا باغ‌ها را به قرارداد مساقات به باغبانان وامی‌گذارد تا روی آن کار کنند و در پایان، محصول به‌دست‌آمده را طبق قرارداد، تقسیم کنند. مؤسسه مالی بعد از تحویل گرفتن سهم صاحبان اوراق از محصول، آن‌ها را در بازار می‌فروشد و سود حاصله را بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
این رویه تا زمانی که مؤسسه مالی منحل نشده، همه ساله تکرار می‌شود.
سود اوراق مساقات به‌طور متعارف سالانه است و به عامل‌های فراوانی چون میزان تولید، قیمت محصول و هزینه تولید بستگی دارد؛ بنابراین ناشر اوراق، گرچه می‌تواند برحسب تجربه‌های سالیان پیش و پیش‌بینی آینده، دامنه سود انتظاری را تخمین بزند، اما سود واقعی در پایان سال مالی مشخص می‌شود.
دارنده اوراق مساقات می‌تواند اوراق را نگه دارد و در پایان هرسال مالی از سود آن استفاده نماید. کما اینکه می‌تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن‌ها را در بازار ثانوی بفروشد. از آنجا که اوراق مساقات، بیان‌گر مالکیت مشاع دارندگان اوراق، نسبت به باغات موردنیاز است، در نتیجه قیمت اوراق مساقات افزون بر نرخ سود انتظاری سالیانه، به قیمت خود باغ‌ها نیز بستگی دارد و چون قیمت باغ‌ها به‌صورت متعارف و در حد نرخ تورم، افزایش پیدا می‌کند، انتظار می‌رود قیمت اوراق، رشدی متناسب با نرخ تورم داشته باشد.
انواع اوراق مساقات عبارتند از:
در این نوع، مؤسسه مالی طرح باغداری معینی را انتخاب و هزینه‌های لازم برای تملک و آماده‌سازی را محاسبه و با کسب مجوزهای لازم، اوراق مساقات خاص منتشر می‌کند، سپس با واگذاری اوراق از راه بانک سرمایه‌گذاری وجه‌های سرمایه‌گذاران را جذب کرده باغ مورد نظر را خریداری و آماده می‌کند،
در این نوع، مؤسسه مالی ناشر اوراق، به انتشار
اوراق بهادار مساقات عام، با سررسید معیّن اقدام می‌کند؛ سپس با واگذاری به سرمایه‌گذاران، وجه‌های نقد را جمع‌آوری کرده، اراضی قابل تبدیل به باغ‌ها را خریداری و آماده‌سازی می‌کند، آنگاه با رعایت سررسید اوراق، آن‌ها را به باغ‌های کوچک تقسیم کرده به صورت قرارداد مساقات عادی یا مساقات به‌شرط تملیک، در اختیار باغداران قرار می‌دهد.
اوراق مساقات عام بدون سررسید، در این نوع، مؤسسه مالی ناشر اوراق، اوراق بهادار مساقات عام بدون سررسید منتشر می‌کند و در ادامه مثل بقیه اوراق عمل می‌کند.
۱. بازده اوراق مساقات، متغیر بوده و در پایان دوره مالی، قطعی می‌شود؛ در نتیجه این اوراق برای کسانی که در برابر
سود بالاتر حاضر به پذیرش ریسک هستند مناسب است.
۲. با توجه به بازار ثانوی اوراق مساقات، این اوراق قدرت نقدشوندگی به نسبت بالایی خواهند داشت؛ البته به جهت متغیّر بودن سود آن‌ها، مشتریان اوراق، در افراد ریسک‌پذیر منحصر خواهد بود؛ در نتیجه درجه نقدینگی این اوراق، کمتر از اوراق بهادار با بازدهی معین و بیشتر از
اوراق سهام خواهد بود.
۳. در صورت وجود مؤسسه‌های متعدد و متنوع ناشر اوراق مساقات و تشکیل بازار، انتظار می‌رود این اوراق به سمت کارآیی بالاتر حرکت کنند.
۴. با توجه به ماهیت و قلمرو اوراق مساقات، گسترش این اوراق، باعث گسترش سرمایه‌گذاری در بخش
کشاورزی شده، اشتغال و رشد تولید در این بخش را به ارمغان می‌آورد.
۵. اوراق مساقات، از چند جهت به
عدالت اقتصادی در سطح جامعه کمک می‌کنند؛ چراکه اولاً باعث افزایش اشتغال و بهره‌وری در بخش کشاورزی می‌شوند که به طور معمول، مرتبط با بخش متوسط و پایین جامعه است؛ ثانیاً ماهیت توزیعی قراردادهای مساقات، باعث توزیع ریسک فعالیت بخش کشاورزی بین کشاورزان و باغبانان و صاحبان اوراق می‌شود؛ که در بلندمدت باعث عادلانه شدن درآمدها می‌شود.
۶. بانک مرکزی می‌تواند در مواقع نیاز، به سیاست پولی انبساطی، بخشی از اوراق مساقات را از بازار ثانوی خریداری و حجم پول جامعه را افزایش دهد؛ همان‌طور که می‌تواند در صورت نیاز به سیاست انقباض پولی، با فروش اوراق مساقات، نقدینگی جامعه را کنترل کند.
۷. دولت، می‌تواند مالکیت بخشی از اراضی قابل زراعت و باغداری خود را از راه
اوراق مزارعه و مساقات به مردم واگذارد؛ سپس آن اراضی را از راه قراردادهای
مزارعه و
مساقات در اختیار کشاورزان و باغداران بگذارد. این ابزارها وسیله خیلی مناسبی برای دولت در اداره یکپارچه اراضی و باغ‌ها و برنامه‌ریزی کشت محصول‌های استراتژیک است.
۸. می‌توان با مدیریت ریسک، توزیع منابع در عرصه‌های گوناگون زراعی و باغداری، بیمه کردن محصول‌ها در مقابل حوادث غیرمترقبه، پیش‌فروش بخشی از محصول‌ها یا استفاده از ابزارهای مالی بازارهای مشتقه چون حق اختیار معامله و
انعقاد قرارداد مساقات به‌صورت به‌شرط تملیک، بخشی از نوسان‌های درآمدی را تعدیل کرده و به بازده تقریباً باثباتی دست‌یافت.
قراردادهای مساقات از نظر فقهی جزء قراردادهای
مشروع و از جهت قانونی مستند به قوانین مدنی و عادی ایران هستند؛ در نتیجه برای طراحی اوراق بهادار بر اساس آن‌ها، نیازی به تاسیس فقهی و حقوقی جدید نیست. در وضعیت کنونی کشور، موانع متعددی برای انتشار اوراق بهادار اسلامی به‌ویژه اوراق مساقات وجود دارد؛ که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱) عدم آشنایی مردم با بورس اوراق بهادار، به‌ویژه اوراق جدید.
۲) نبود یا کمبود مؤسسه‌ها و نهادهای مرتبط.
۳) ابهام در
مالیات بر سود این اوراق.
۴) پایین بودن نرخ بازدهی بخش کشاورزی نسبت به بخش خدمات.
البته همان‌طور که از ماهیت موانع پیداست، می‌توان با برنامه‌ریزی مشخص آن‌ها را از سر راه برداشت؛ بنابراین انتشار اوراق مساقات از یک‌سو ابزار مالی مطمئنی در اختیار سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز و متعارف قرار می‌دهد و از سوی دیگر، ابزار مناسبی برای وزارت کشاورزی و شرکت‌های دولتی و خصوصی فعال در عرصه کشاورزی جهت تامین مالی طرح‌ها خواهد بود و سرانجام، مکمّل خوبی برای اوراق مشارکت و رونق دهنده بازار سرمایه ایران است و امتیازی که نسبت به اوراق مشارکت دارد، این است که برای فعالیت‌های کوچک، متوسط و بزرگ، قابل طراحی هستند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اوراق مساقات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱/۱۹.
