اهمیت تقرب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تمام آیات
تقرب و قرب، به گونه‌ای بر اهمیت قرب الهی دلالت و به آن
تشویق می‌کنند.
مطلوب نهایی
انسان و غایت همه
عبادت‌ها رسیدن به
قرب الهی است و در میان اولیاء الله، بالاترین مقام از آنِ
مقربان است.
برخی حقیقت
جهنم را وسیله دوری از
خدا و حقیقت
بهشت را ابزار نزدیکی به خدا دانسته‌اند.
در
قرآن تمام آیات
تقرب و قرب، به گونه‌ای بر اهمیت قرب الهی دلالت و به آن
تشویق می‌کنند. تلاش برای تقرب به سوی خدا در کنار
تقوا و
جهاد می‌تواند انسان را به
سعادت و رستگاری برساند: «یاَیهَا الَّذینَ ءامَنوا اتَّقُوا اللّهَ وابتَغوا اِلَیهِ الوَسیلَةَ و جهِدوا فی سَبیلِهِ لَعَلَّکم تُفلِحون».
بر اساس احتمالی در آیه «قُل لا اَسَلُکم عَلَیهِ اَجرًا اِلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُربی»
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اجر رسالت خویش را تنها آن نهاده است که مؤمنان با خدا دوستی کرده، با اعمال نیک به سوی او تقرب جویند
، گرچه با توجه به سیاق
آیه و روایات فراوان
شیعه و
اهل سنت ، این آیه درباره دوستی با
اهل بیت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است.
از آن‌جا که تقرب به معنای نزدیک شدن واقعی به کانون بی نهایت هستی یعنی خداوند است لازمِ آن، شدت و قوت و کمال یافتن وجود است که مساوی است با فزونی و استکمال در کمالات وجودی؛ مانند
علم و
قدرت و
حیات و
اراده و
مشیت و ازدیاد دایره نفوذ و تصرّف
عارفان معمولاً قرب را مقدم بر
اطاعت و علت آن و نیز اطاعت از
خدا را از آثار قرب دانسته‌اند.
قرآن کریم آثار گوناگونی برای قرب بر شمرده است؛ از جمله
مقربان ،
کتاب ابرار را مشاهده می‌کنند که درجه آن‌ها پایین‌تر از مقربان است و در آن کتاب جزای ابرار نوشته شده است: «کلاّ اِنَّ کتبَ الاَبرارِ لَفی عِلّیین •... • کتبٌ مَرقوم • یشهَدُهُ المُقَرَّبون»
و طبق آیه دیگری اهل
یقین ،
جهنم را می‌بینند: «کلاّ لَو تَعلَمونَ عِلمَ الیقین • لَتَرَوُنَّ الجَحیم»
و چون دیدن جهنم همسنگ مشاهده کتاب ابرار است، مقربان، اهل یقین‌اند.
در تفسیر آیات ۱۸ - ۲۱
مطّففین آرای دیگری نیز هست.
دیگر آثار قرب الهی، دوری از
تکبر نسبت به
عبادت خداوند و خسته نشدن از عبادت: «و مَن عِندَهُ لایستَکبِرونَ عَن عِبادَتِهِ ولا یستَحسِرون»
و برخورداری از هدایت الهی است: «و قالَ اِنّی ذاهِبٌ اِلی رَبّی سَیهدین»
و نیز از آثار پرداخت
زکات با قصد تقّرب، زیاد شدن مال در
دنیا و
ثواب در
آخرت است: «وما ءاتَیتُم مِن زَکوة تُریدونَ وجهَ اللّهِ فَاُولئِک هُمُ المُضعِفون»
و از دیگر آثار مهم قرب خداوند، آسایش و راحتی مقربان هنگام
احتضار و بهره مندی از روزی بهشتی است: «فَاَمّا اِن کانَ مِنَ المُقَرَّبین • فَرَوحٌ و رَیحانٌ...».
در تفسیر این آیه آرای دیگری نیز هست.
مقربان در برزخ نیز از رحمت ویژه الهی بی‌بهره نیستند، چنان که کشته شدگان راه خدا، نزد پروردگارشان زنده بوده، روزی می‌خورند و به آنچه خداوند از فضل خویش نصیبشان ساخته است، شادمان‌اند: «بَل اَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یرزَقون • فَرِحینَ بِما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ».
مهم‌ترین اثر قرب خداوند، برخورداری مقربان از
رحمت الهی ،
بهشت مخصوص و نعمت‌های ویژه بهشتی است. خداوند بادیه نشینانی را که با
انفاق خویش
تقرب به سوی خدا را می‌خواهند، مشمول رحمت خود قرار داده، وارد
بهشت خواهد ساخت
: «... اَلا اِنَّها قُربَةٌ لَهُم سَیدخِلُهُمُ اللّهُ فی رَحمَتِهِ».
قرآن کریم
بهشت مقربان را «جنت نعیم» نامیده است: «اُولئِک المُقَرَّبون • فی جَنّتِ النَّعیم»،
«فَرَوحٌ و رَیحانٌ و جَنَّتُ نَعیم»
که برخی آن را درجه بالای بهشت
و بعضی بهشت ولایت دانسته‌اند.
مقربان به سوی
ثواب و رحمت الهی و بهشت از دیگر بهشتیان پیشی می‌گیرند: «والسّبِقونَ السّبِقون • اُولئِک المُقَرَّبون».
خداوند از نعمت‌های گوناگون مقربان در بهشت نعیم چنین یاد می‌کند: «عَلی سُرُر مَوضونَه • مُتَّکینَ عَلَیها مُتَقبِلین • یطوفُ عَلَیهِم وِلدنٌ مُخَلَّدون • بِاَکواب واَباریقَ وکأس مِن مَعین • لا یصَدَّعونَ عَنها ولا ینزِفون • وفکهَة مِمّا یتَخَیرون • ولَحمِ طَیر مِمّا یشتَهون • وحورٌ عین • کاَمثلِ اللُّؤلُوِ المَکنُون • جَزاءً بِما کانوا یعمَلون • لا یسمَعونَ فیها لَغوًا ولا تَأثیما• اِلاّ قیلاً سَلمًا سَلما؛ بر تخت‌های بافته (به
زر و گوهر و
مروارید ) رویاروی هم بر آن‌ها تکیه زده‌اند، پسرانی هماره نوجوان (به خدمت) پیرامون ایشان می‌گردند؛ با صراحی‌ها و کوزه‌ها و جام‌هایی از می‌صافی گوارا که از (نوشیدنِ) آن سر درد نگیرند و مست و بی خرد نشوند و از هر میوه‌ای که برگزینند و از
گوشت مرغانی که بخواهند و دوشیزگانی با چشمهای سیاه و درشت، همچون
مروارید پوشیده در صدف که
هوا در آن اثر نکند و روشنی‌اش بر جای باشد، به پاداش آنچه می‌کردند؛ در آن‌جا
سخن بیهوده و گنه آلود نشنوند، مگر گفتاری:
سلام ، سلام».
بر اساس برخی آیات نیز در بهشت چشمهای به نام
تسنیم هست که تنها
مقربان از آن به صورت خالص می‌نوشند؛ ولی
ابرار از شرابی ممزوج با تسنیم می‌نوشند: «اِنَّ الاَبرارَ لَفی نَعیم •... • یسقَونَ مِن رَحیق مَختوم •... • و مِزاجُهُ مِن تَسنیم • عَینًا یشرَبُ بِهَا المُقَرَّبون».
برخی مقصود از چشمه تسنیم را
معرفت خدا و
محبت و
لذت لقای او دانسته‌اند.
(۱) احیای حکمت، علیقلی بن قرچغای خان (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش فاطمه فنا، احیاء کتاب، ۱۳۷۷ ش.
(۲) اربعین، البهائی (م. ۱۰۳۱ ق.)، ترجمه و کوشش:بخشایشی، قم، نوید اسلام؛
(۳) اسرار الحکم، هادی السبزواری (م. ۱۲۸۹ ق.)، به کوشش میانجی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۲ ش .
(۴) اعلام قرآن، خزائلی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ ش .
(۵) اعلام القرآن، شبستری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ ش .
(۶) بصائر ذوی التمییز، الفیروز آبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش محمدعلی النجار، بیروت، المکتبة العلمیة .
(۷) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق .
(۸) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .
(۹) التبیان فی آداب حملة القرآن، النووی (م. ۶۷۶ ق.)، به کوشش احمد عدنان، بغداد، مطبعة السعد، ۱۹۸۹ م .
(۱۰) التحقیق، المصطفوی، تهران،
وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .
(۱۱) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق .
(۱۲) تفسیر الجلالین، جلال الدین المحلی (م. ۸۶۴ ق.)، جلال الدین السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، النور، ۱۴۱۶ ق .
(۱۳) تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش .
(۱۴) تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)، بیروت، دارالفکر .
(۱۵) تفسیر الصافی، الفیض کاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق .
(۱۶) تفسیر غریب القرآن الکریم، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی .
(۱۷) تفسیر فرات الکوفی، الفرات الکوفی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران،
وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .
(۱۸) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق .
(۱۹) تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م. ۱۰۵۰ ق.)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش .
(۲۰) تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی (م. ۱۳۵۶ ش.)، به کوشش سجادی، تهران،
وزارت ارشاد، ۱۳۶۲ ش .
(۲۱) تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق .
(۲۲) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق .
(۲۳) تفسیر مجاهد، مجاهد (م. ۱۰۲ ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ ق .
(۲۴) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .
(۲۵) تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش .
(۲۶) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق .
(۲۷) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق .
(۲۸) الجواهر الحسان، الثعالبی (م. ۸۷۵ ق.)، به کوشش ابومحمد الغماری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق .
(۲۹) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .
(۳۰) خلاصة شرح تعرّف، به کوشش احمد علی رجایی، بنیاد فرهنگ ایران .
(۳۱) دایرة المعارف فارسی، مصاحب و دیگران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ ش .
(۳۲) ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ ق.)، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .
(۳۳) رساله‌های شاه نعمت الله ولی، به کوشش جواد نوربخش، تهران، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۶ ش .
(۳۴) الروضة البهیه، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ ق .
(۳۵) روض الجنان فی شرح
ارشاد الاذهان، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .
(۳۶) ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ ق.)، قم، موسسة آل البیت(علیهم السلام)، ۱۴۱۸ ق .
(۳۷) زادالمسیر، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق .
(۳۸) شرح توحیدالصدوق،قاضی سعید قمی (م. ۱۱۰۷ ق.)، به کوشش حبیبی، تهران،
وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق .
(۳۹) شرح چهل حدیث، امام خمینی(قدس سره) (م. ۱۳۶۸ ش.)، تهران، نشر آثار امام(قدس سره)، ۱۳۷۶ ش .
(۴۰) شرح فصوص الحکم، قیصری (م. ۷۵۱ ق.)، به کوشش آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش .
(۴۱) فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفه .
(۴۲) الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ ق.)، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق .
(۴۳) فرشتگان (تحقیق قرآنی روایی و عقلی)، علیرضا رجالی تهرانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ ش .
(۴۴) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی، تهران، زبان و فرهنگ ایران، ۱۳۷۸ ش .
(۴۵) فرهنگ نوربخش اصطلاحات تصوّف، جواد نوربخش، یلدا قلم، ۱۳۷۲ ش .
(۴۶) فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ ق.)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق .
(۴۷) فلسفه اخلاق، محمدتقی مصباح، تهران، روزنامه اطلاعات .
(۴۸) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۷ ق .
(۴۹) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .
(۵۰) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش .
(۵۱) کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق .
(۵۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق .
(۵۳) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ ق .
(۵۴) مجموعه آثار، مرتضی مطهری (م. ۱۳۵۸ ش.)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ ش .
(۵۵) المحجة البیضاء، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی .
(۵۶) مستند الشیعه، احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق .
(۵۷) المصباح، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۱۴ ق .
(۵۸) مصباح الهدایه، عزالدین محمود الکاشانی (م. ۷۳۵ ق.)، به کوشش همایی، تهران، هما، ۱۳۷۲ ش .
(۵۹) معجم اعلام القرآن الکریم، محمد القونجی، کویت، مرکز المخطوطات والتراث والوثاق، ۱۴۱۶ ق .
(۶۰) المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیة الجامعه، مصطفی الدرایتی، احمد الدرایتی، اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۷۷ ش .
(۶۱) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ ق .
(۶۲) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق .
(۶۳) المقام الاسنی، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، به کوشش فارس الحسون، مؤسسة قائم آل محمد(عج) .
(۶۴) المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق .
(۶۵) نثر طوبی، الشعرانی (م. ۱۳۹۳ ق.)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۸ ق .
(۶۶) موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محمد علی تهانوی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م .
(۶۷) المصباح المنیر، الفیومی (م. ۷۷۰ ق.)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق .
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تقرب»، ج۸، ص۳۹۵.
