اناشید الحاج بوی منثون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفرنامه منظوم حج از نویسنده
مسلمان ناشناس اسپانیایی در سده شانزدهم م می‌باشد.
سفرنامه اناشید الحاج بوی منثون (Colaps del alhichante de Puey Monzon) به معنای «شعرهای حاجی اهل منسون» در اصل به خط الخامیادو (Aljamiado) بوده است؛ خط نگارش اسپانیولی به عربی که اقلیت مسلمان باقی مانده در
اندلس پس از غلبه مسیحیان بر این سرزمین (۸۹۷ق./ ۱۴۹۳م.) برای نوشتن متون دینی خود از آن استفاده می‌کردند.
نام نویسنده دانسته نیست و جز این که
مذهب مالکی داشته، هیچ آگاهی از او در دست نیست. تاریخ نگارش کتاب نیز معلوم نیست و تنها بر پایه شواهدی از متن کتاب می‌توان هنگام این سفر را حدود سال‌های پایانی سده شانزده و آغاز سده هفده م. دانست. در این دوران، به دلیل فشار دولت مسیحی حاکم بر اسپانیا، مسلمانان سخت در محدودیت بودند و اجازه انجام آشکار هیچ یک از اعمال مذهبی خود را نداشتند.
این کتاب از اندک منابعی است که درباره چگونگی
حج مسلمانان
اسپانیا در این دوران آگاهی‌هایی به دست می‌دهد و اهمیت آن نیز از همین رو است.
بر پایه آن چه در این کتاب آمده، سفر حج مسلمانان اسپانیایی، به طریق
دریایی از سواحل اندلس به سوی شمال
آفریقا و سپس
مصر و پیوستن به کاروان حج مصر انجام می‌پذیرفته است. نویسنده از شهر منسون (monzon) به سوی بندر والنسیا (valencia) حرکت کرده و از آن جا به قصد اسکندریه سوار بر کشتی شده است. وی در این سفر تنها نبوده و تعدادی دیگر از مسلمانان او را به قصد حج همراهی می‌کرده و شماری از بازرگانان نیز در
کشتی حضور داشته‌اند.
کشتی با سپری کردن عرض
دریای مدیترانه به
تونس رسیده و سپس در نزدیکی ساحل شمال
آفریقا به سوی اسکندریه حرکت کرده و در برخی بنادر لنگر انداخته است. شاعر از شهرهای بندری تونس مانند حمامات، هراکله، منستیر، مهدیه، صفاقس، و جربه گذشته و به وصف برخی از این شهرها پرداخته است. برای مثال، از بزرگی و جمعیت فراوان تونس و نیز از پوشش گیاهی جربه سخن رانده است.
کشتی آنان در میانه راه گرفتار طوفانی سخت شد و مسافران برای نجات خود ناچار به بیرون ریختن همه کالاهای خویش شدند و در پی نجات از مهلکه، تا رسیدن به بندری بر سر راه، غذای باقی مانده را جیره بندی کردند.
با رسیدن نویسنده به اسکندریه، سفر وی تا قاهره از راه زمینی ادامه یافت. او قاهره را شهری زیبا و پرجمعیت یافته و از روشنایی شب‌های قاهره به دلیل فراوانی چراغ‌ها سخن گفته است. وی که در اندلس ناچار به پنهان کردن عبادات خود بوده، از فزونی مساجد در قاهره اظهار شگفتی کرده و شمار مساجد را ۳۶هزار دانسته است که اغراق آمیز به نظر می‌رسد. وی از دیدار خود از اهرام مصر و مساجد ابن طولون، الازهر، الغوریه، آرامگاه شافعی و مشهد نفیسه دختر حسن بن زید بن حسن (۱۴۵-۲۰۸ق)
که نویسنده به اشتباه او را دختر امام حسین۷ دانسته، سخن رانده است.
امیر الحاج مصر پیش از حرکت سه روز در محلی به نام برکه چادر می‌زد تا همه حاجیان جمع شوند و سپس کاروانی بزرگ که نویسنده شمار افراد آن را ۱۰۰ هزار تن برشمرده، همراه با ۲۵
شتر زینت شده با جواهرات که پیشاپیش کاروان حرکت می‌کردند، راهی
مدینه می‌شد و در میانه
راه کاروان حلب نیز به آنان می‌پیوست. هنگام ورود کاروان به
مکه، شریف مکه با گروهی سوار بر اسبان تزئین شده و همراه نوازندگان طبل به استقبال کاروان و امیر الحاج مصر که حامل پرده
کعبه بود، می‌آمدند.
در مکه و مدینه، نویسنده جز این که احساسات درونی خود را در گرامیداشت حرمین شریفین به نظم درآورده گزارشی کوتاه از بناها و مکان‌های مقدس حرمین ارائه کرده است. سفر او گویا دیرزمانی پس از بازسازی
مسجدالحرام (۱۵۷۶م./ ۹۸۴ق.) در دوران سلطان سلیم دوم (۹۷۴-۹۸۲ق./ ۱۵۶۶-۱۵۷۴م.) و سلطان مراد سوم عثمانی (۹۲۸-۱۰۰۳ق./ ۱۵۷۴-۱۵۹۴م.) انجام شده است.
او گزارشی از ساختمان مسجدالحرام به دست داده و از گلدسته‌های (ماذنه) آن سخن رانده و شمار ستون‌های بخش مسقف حرم را ۷۰۰ و شمار درهای
مسجد را ۳۹ یاد کرده است. وی همچنین به
شب زنده داری مردم در مسجدالحرام و ۹۰۰ چراغ که مسجد را در طول
شب روشن می‌کرده، اشاره نموده است. ترتیب
نماز مذاهب از دیگر مسائلی است که مورد توجه شاعر اندلسی قرار گرفته است.
نمازهای یومیه را نخست
امام شافعی، سپس امام
حنفی، آن گاه امام
مالکی و سرانجام امام
حنبلی بر پا می‌کرده‌اند.
امام جمعه نیز
شافعی بوده است.
شاعر در مکه به زیارت برخی مکان‌های مقدس از جمله خانه‌های
خدیجه، ابوبکر،
علی علیه‌السّلام و آسیاب
فاطمه سلام‌الله‌علیها رفته و از کوه‌های
ابوقبیس و
ثور دیدن کرده و از جبل
عرفه، صدای
منا و وادی هلاکت
اصحاب فیل سخن رانده است.
آگاهی‌هایی که نویسنده از
مدینه به دست داده، بسیار اندک است. وی در وصف مسجد مدینه تنها به وجود
قبر عمر و ابوبکر در جوار قبر
پیامبر و وجود مدفن
حضرت فاطمه پایین پای ایشان اشاره کرده و از قبر ابراهیم پسر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که به گفته او بیرون از مسجد در بقیع قرار داشته، سخن گفته است. او قبر
مالک بن انس را به اشتباه درون
مسجدالنبی دانسته، در حالی که قبر وی در
بقیع است.
آگاهی نویسنده از
مسیحیت که حاصل زندگی وی در اسپانیای آن روزگار است، ویژگی ممتازی به
سفرنامه او داده است. حاصل این آگاهی، توجه او به برخی زیارتگاه‌های مشترک میان مسلمانان و مسیحیان است. نمونه آن‌ها درختی است در مصر که شاعر به
زیارت آن رفته است. طبق داستان‌های مسیحی، این درخت در
زمان فرار
حضرت مریم از دست یهودیان، برای او شکافته شده و او در آن پناه گرفته است. نمونه دیگر، ابراز افسوس و احساس
گناه نویسنده از زیارت نکردن
بیت المقدس که زیارت هر دو گروه مسیحیان و مسلمانان را نشانه برتری آن دانسته است، وادی صابات که محشر در آن واقع خواهد شد و نیز
طور سینا در بازگشت به مصر است.
دست نوشته این سفرنامه همراه مجموعه‌ای از آثار نوشته شده به خط الخامیادو به سال ۱۸۸۴م. در خانه‌ای قدیمی در روستای موناسید monacid از توابع ساراگوسا Zaragoza در اسپانیا به دست آمد.
این سفرنامه همراه دیگر متون به دست آمده به شکل اصلی، به سال ۱۸۳۸م. با کوشش پابلو خیل PABLO GIL در مجموعه‌ای با نام COLECCION TEXTOS ALJAMIADOS در ساراگوسا به چاپ رسید. این سفرنامه را ماریانو دو پانو‌ای رواته Mariano de Pano y Ruata به سال ۱۸۹۶م. به خط اسپانیایی برگرداند و همراه با شرح و توضیحات فراوان که شامل آگاهی‌های جغرافیایی و نکات تاریخی و مذهبی برای خواننده ناآشنا با اسلام است، با عنوان Colaps del alhichante de Puey Monzon در ساراگوسا به چاپ رساند.
این کتاب که عبدالله اجبیلو آن را به عربی برگردانده، به سال ۲۰۰۲م. به همت انتشارات دار الفیصل الثقافیه با ۱۵۲ صفحه و قطع وزیری در ریاض به چاپ رسیده است.
(۱) اطلس تاریخ الاسلام، حسین مونس، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۴۰۷ق.
(۲) الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (م. ۹۹۰ق.) ، به کوشش علی محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۵ق.
(۳) الاعلام، الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
(۴) الاندلس فی التاریخ، شاکر مصطفی، دمشق، وزارة الثقافه، ۱۹۹۰م.
(۵) تاریخ عمارة المسجدالحرام، حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، ۱۳۵۴ق.
(۶) مرشد الزوار الی قبور الابرار، موفق الدین بن عثمان الشارعی (م. ۶۱۵ق.) ، قاهره، الدار المصریة اللبنانیه، ۱۴۱۵ق.
(۷) مطالعات اسلامی (فصلنامه)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد.
(۸) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اناشید الحاج بوی منثون».
