امکان خاص

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

امكان خاص یا امکان ماهوی آن است كه از طرفين، هم از طرف سلب و هم از طرف ايجاب، ضرورت را سلب مى‌كند. بنابراين وقتى مى‌گوييم انسان دو سر ممكن است (به امكان خاص)، منظور آن است وجود انسان دو سر محال نيست؛ چنان‌كه عدمش هم محال نمى‌باشد؛ ولى اگر بگوييم واجب الوجود ممكن است (به امكان خاص)، غلط است؛ زيرا واجب الوجود هرچند كه وجودش محال نيست، ولى عدمش محال است.

---

واژه امکان در فلسفه، بدون هیچ قیدی، عبارت است از امکان ماهوی که به معنی سلب ضرورت وجود و عدم می‌باشد. با توجه به اینکه امکان در تقابل با "ضرورت" است (زیرا امکان از سلب ضرورت ساخته می‌شود)، می‌توان معانی مختلفی از امکان داشت؛ زیرا با نفی انواع مختلفی از "ضرورت"، معانی مختلفی از امکان به دست می‌آید. بنابراین بسته به اینکه واژه امکان در مقابل چه ضرورتی مطرح شود، معانی مختلفی از امکان خواهیم داشت.

---

۲.۱ - امکان عام

یکی از انواع ضرورت‌، ضرورت طرف مخالف است که با سلب این نوع از ضرورت، معنایی از امکان پدید می‌آید که به جهت کاربرد آن در زبان عُرفی و عام، به آن "امکان عام" گفته می‌شود. پس مفهوم امکان عامِ یک شیء، از سلب ضرورتِ چیزی ساخته می‌شود که مخالف با آن شیء (ممکن به امکان عام)است و لذا امکان عام وجود یک شیء به معنی سلب ضرورت از عدم آن و ممتنع نبودن آن شیء است که این حالت، از لحاظ مصداقی اعم از امکان به معنیِ "سلب ضرورت وجود و عدم" و وجوب ذاتی می‌باشد؛ از طرفی امکان عام عدم یک شیء به معنی سلب ضرورت از وجود آن و واجب نبودن آن شیء است که این حالت، از لحاظ مصداقی اعم از امکان به معنیِ "سلب ضرورت وجود و عدم " و امتناع ذاتی می‌باشد.

۲.۲ - امکان خاص

بدین ترتیب در کل، امکان عام از نظر مصداقی، اعم از امکان به معنیِ سلبِ ضرورت وجود و عدم، وجوب ذاتی و امتناع ذاتی است.
به دلیل همین مطلب، امکان به معنیِ سلب ضرورت وجود و عدم، در مقابل امکان عام که اعم از آن است، امکان خاص یا امکان ذاتی نامیده می‌شود. در واقع، فلاسفه لفظ امکان را از همین معنای عرفی (یعنی امکان عام) اخذ کرده و به معنای "سلب ضرورت وجود و عدم"، انتقال داده‌اند و "امکان خاص" نامیده‌اند که اصطلاح خاصِ فلسفی محسوب می‌شود
بنابراین باید توجه داشت که امکان خاص، مفهومی جز همان "سلب ضرورت وجود و عدم" ندارد که به دلیل اخص بودنِ آن از امکان عام، امکان خاص نامیده شده است.

۲.۳ - امکان ذاتی

امکان ذاتی عبارت است از اینکه شئ به حسب ذات نه ضرورت وجود داشته باشد و نه امتناع وجود، بلکه به حسب ذات هم قابل موجود شدن است و هم قابل معدوم شدن، مثل همه اموری که در این جهان پدید میآیند و از بین میروند. امکان ذاتی با ضرورت بالغیر و امتناع بالغیر منافات ندارد زیرا اشکالی ندارد که شئ به حسب ذات، لا اقتضا باشد یعنی نه ضرورت وجود داشته باشد و نه امتناع وجود لکن به حسب اقتضای غیر، ضرورت یا امتناع پیدا کند و چون علت، ضرورت دهنده به معلول است هر ممکن بالذاتی در حال وجود، ضرورت بالغیر دارد و در صورت عدم، امتناع بالغیر. پس امکان ذاتی است که در مقابل ضرورت ذاتی و امتناع ذاتی است. وهمین معنی برای امکان خاص بیان کردند که شهید مطهری اشاره کردند: «امکان خاص در مقابل ضرورت وجود و ضرورت‌ عدم ( ضرورت ذاتی امتناع ذاتی )».

---