• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امت وسط

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


امّت وسط، گروهی ممتاز، برگزیده، واسطه بین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مردم ، شاهد اعمال همه مردم در دنیا و گواه بر آنان در آخرت می‌باشد.


واژه امّت به معنای گروهی است که دارای وجه مشترک مانند زبان، مکان و دین واحد باشند.
[۱] مفردات، ص۸۶.
[۲] نثر طوبی، ج۱، ص۳۷
[۳] مجمع‌البحرین، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷، «امة».    

وسط را در لغت به معتدل، میانه
[۴] مجمع البحرین، ج۴، ص۴۹۸.    
[۵] الصحاح، ج۳، ص۱۱۶۷.    
[۶] اقرب‌الموارد، ج۵، ص۷۶۵، «وسط».
، میان دو چیز
[۷] مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۱۴.    
[۸] التحقیق، ج۱۳، ص۹۹، «وسط».
، آنچه دارای دو طرف مساوی باشد
[۹] مفردات، ص۸۶۹، «وسط».
یا به لوازم این معانی یعنی، نیکو، پسندیده و خیر
[۱۰] القاموس المحیط، ج۱، ص۹۳۲، «وسط»
[۱۱] المنجد،، ص۹۰۰.
تفسیر کرده‌اند، بنابراین، ترکیب وصفی «امّت وسط» در گروه معتدل، نیکو و پسندیده به‌کار می‌رود.

امّت وسط فقط یک بار در آیه ۱۴۳ سوره بقره
[۱۲] بقره/سوره۲، آیه۱۴۳.    
آمده است:«و کَذلِکَ جَعَلنکُم اُمَّةً وسَطًا لِتَکونوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ ویَکونَ الرَّسولُ عَلَیکُم شَهیدًا» آیات دیگری بدون استفاده از کلمه امّت وسط با این موضوع در ارتباط است؛ مانند ۱۲۷-۱۲۹ بقره
[۱۳] بقره/سوره۲، آیه۱۲۷.    
۳۵ سوره ابراهیم
[۱۴] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۵.    
و ۷۸ سوره حجّ.
[۱۵] حج/سوره۲۲، آیه۷۸.    


آیه ۱۴۳ بقره درباره گروهی است که خداوند آنان را امّت وسط قرار داده تا گواه بر مردم باشند:«جَعَلنکُم اُمَّةً وسَطًا لِتَکونوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ» زیرا لام در «لِتَکونوا» لام عاقبت است و از آن چنین استفاده می‌شود که غرض از امّت وسط بودن گروه مذکور گواهی آنان بر اعمال امّت‌هاست.
[۱۶] أطیب البیان، ج۲، ص۲۳۰.


این گروه که مخاطب حقیقیِ «جَعَلنکم» و دارای نقش و مسئولیت مهم یاد شده هستند به دو دلیل باید گروهی برگزیده و مصون از هرگونه خطا و اشتباه و به دور از هر نوع آلودگی و گناه باشند:

۴.۱ - دلیل اول

تحقق امّت وسط از خواسته‌های حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) و اسماعیل است. خواسته‌های آنان در آیات قبل مطرح شده و آیه مربوط به امّت وسط در ادامه آن‌ها آمده است. ایشان به هنگام بنای ستون‌های کعبه از خدا درخواست کردند عمل آنان را پذیرفته، ایشان را مسلمان قرار داده و از ذریّه آنان نیز گروهی را تسلیم خدا قرار دهد «و اِذ یَرفَعُ اِبرهیمُ القَواعِدَ مِنَ البَیتِ واِسمعیلُ رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا اِنَّکَ اَنتَ السَّمیعُ العَلیم • رَبَّنا واجعَلنا مُسلِمَینِ لَکَ ومِن ذُرِّیَّتِنا اُمَّةً مُسلِمَةً لَکَ واَرِنا مَناسِکَنا وتُب عَلَینا اِنَّکَ اَنتَ التَّوّابُ الرَّحیم»
[۱۷] بقره/سوره۲، آیه۱۲۷-۱۲۸.    
سپس دعا کردند رسولی در میان ذریّه آنان مبعوث کند تا آیات خدا را بر آن‌ها بخواند و علم کتاب و حکمت را در قلبشان به ودیعت گذارده و آنان را از انواع آلودگی‌ها تطهیر و ایشان را برای پرستش خدا خالص کند
[۱۸] المیزان، ج۱، ص۳۲۳.    
:«رَبَّنا وابعَث فیهِم رَسولاً مِنهُم یَتلوا عَلَیهِم ءایتِکَ ویُعَلِّمُهُمُ الکِتبَ والحِکمَةَ ویُزَکّیهِم اِنَّکَ اَنتَ العَزیزُ الحَکیم»
[۱۹] بقره/سوره۲، آیه۱۲۹.    

خداوند در آیه ۷۸ سوره حجّ ضمن اشاره به اجابت این دعاها، به گروه برگزیده‌ای خطاب می‌کند که تسلیم حکم الهی هستند، بدون آن‌که از آن‌ها سرپیچی و معصیتی سرزده و اجرای دستورات دین برایشان مشقّت و زحمتی داشته باشد. آنان در آیه مذکور همان گروهی دانسته شده‌اند که در آیه ۱۲۸ بقره مورد درخواست ابراهیم از خداوند قرار گرفته بودند و نیز واسطه بین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مردم و گواه بر مردم معرّفی شده‌اند
[۲۰] المیزان، ج۱، ص۳۲۲.    
:«... هُوَ اجتَبکُم وما جَعَلَ عَلَیکُم فِی الدّینِ مِن حَرَج مِلَّةَ اَبیکُم اِبرهیمَ هُوَ سَمّکُمُ المُسلِمینَ مِن قَبلُ وفی هذا لِیَکونَ الرَّسولُ شَهِیدًا عَلَیکُم وتَکونوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ...».
دو نکته در این استدلال باید مورد توجّه قرار گیرد:
الف. منزّه بودن از گناهان بر همه امت، قابل انطباق نیست، مگر بر معصومان از آنها.
ب. ابراهیم (علیه‌السلام) درخواست کرده بود خداوند امتی مسلمان از خصوص ذرّیه‌اش به وی عنایت کند (نه هر امت مسلمانی (و حال آن‌که همه مردم مسلمان، ذریّه ابراهیم (علیه‌السلام) نیستند، پس این آیات، همه مسلمانان را در بر نخواهد گرفت و مقصود از امّت در آیه «وَ کَذلِکَ جَعَلْنکُمْ أُمَّةً وَسَطًا» نیز همه آنان نیستند، بلکه امّت در این آیات بر ذریّه ابراهیم (علیه‌السلام) منطبق می‌گردد.

۴.۲ - دلیل دوم

از جمله حقایق قرآنی که خداوند، بارها بدان اشاره فرموده گواهی دادن گواهان در دادگاه عدل الهی است:«فَکَیفَ اِذا جِئنا مِن کُلِّ أُمَّة بِشَهید وَ جِئنابِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهیدًا»،
[۲۱] نساء/سوره۴، آیه۴۱.    
«وَ یَومَ نَبعَثُ مِن کُلّ أُمَّة شَهیدًا ثُمَّ لا یُؤذَنُ لِلَّذینَ کَفَرُوا وَلاهُمْ یُستَعتَبون»،
[۲۲] نحل/سوره۱۶، آیه۸۴.    
«ووُضِعَ الکِتبُ وجیءَ بِالنَّبیّینَ والشُّهَداء»
[۲۳] زمر/سوره۳۹، آیه۶۹.    

این گواهی، شامل افعال اُمَم و تبلیغ رسالت پیامبران (علیهم‌السلام) نیز می‌شود، چنان که این آیه به آن اشاره دارد
[۲۴] لمیزان، ج۱، ص۳۲۰.    
:«فلَنَسئلَنَّ الَّذینَ أرسِلَ اِلَیهِم وَ لَنَسئلَنَّ المُرسَلینَ»
[۲۵] اعراف/سوره۷، آیه۶.    
و گرچه این گواهی دادن در روز قیامت خواهد بود؛ ولی تحمّل آن، در دنیاست،
[۲۶] تفسیر موضوعی، ج۶، ص۱۶۶.
به دلیل سخن عیسی (علیه‌السلام):«وَ کُنتُ عَلَیهِم شَهیدًا ما دُمتُ فیهِم فَلَمّا تَوَفَّیتَنی کُنتَ أنتَ الرَّقیب عَلَیهِم وَ أَنتَ عَلی کُلِّ شَیء شَهید»
[۲۷] مائده/سوره۵، آیه۱۱۷.    
و آیه ۱۵۹ سوره نساء
[۲۸] نساء/سوره۴، آیه۱۵۹.    
[۲۹] المیزان، ج۱، ص۳۲۰.    
:«واِن مِن اَهلِ الکِتبِ اِلاّ لَیُؤمِنَنَّ بِهِ قَبلَ مَوتِهِ ویَومَ القِیمَةِ یَکونُ عَلَیهِم شَهِیدا» گواه بودن امّت وسط نیز ایجاب می‌کند که ایشان گروهی خاص و دارای مقام و موقعیت ویژه‌ای باشند تا بتوانند ضمن نظارت بر اعمال همه مردم در همه دوران‌ها، در قیامت اقامه شهادت کنند، زیرا اوّلاً انسان‌های عادی فقط ظاهر افعال مردم را درک می‌کنند؛ امّا به حقایق اعمال و امور نفسانیه از قبیل کفر، ایمان، فوز و خسران آنان آگاهی ندارند، با آن‌که این امور نیز مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد
[۳۰] المیزان، ج۱، ص۳۲۰.    
:«ولکِن یُؤاخِذُکُم بِما کَسَبَت قُلوبُکُم»
[۳۱] بقره/سوره۲، آیه۲۲۵.    

و ثانیاً عموم مسلمانان در زمان امّت‌های دیگر حضور نداشته‌اند، در حالی که شهادت، مترتب بر حضور شاهد در حال انجام عمل از سوی مشهود علیه است.
[۳۲] الفرقان، ج۲، ص۱۸۴.
ثالثاً در امت اسلام، ظالمان، جباران و عصیانگرانی هستند که گواهی آن‌ها حتی در کمترین امور (و به تصریح روایتی بر چند کیلو خرما ) پذیرفته نیست،
[۳۳] تفسیر عیاشی، ج۱، ص۶۳.    
پس آن‌ها چگونه می‌توانند بر تبلیغ رسالت پیامبرانی همچون موسی، عیسی، ابراهیم و سایر انبیا (علیهم‌السلام) گواه باشند؟ بنابراین، امت وسط مورد نظر خداوند همه امّت مسلمان نیستند.
[۳۴] المیزان، ج۱، ص۳۲۱.    

از نظر برخی گرچه از آیه امّت وسط
[۳۵] بقره/سوره۲، آیه۱۴۳.    
حجیت اجماع همه امت و عدالت آنان استفاده می‌شود؛ ولی این بدان معنا نیست که فرد فرد این امت از خطا مصون باشند، بلکه مفید این معناست که اجمالا درمیان آنان افرادی با ویژگی مصونیت از لغزش یافت می‌شوند.
[۳۶] التفسیر الکبیر، ج۴، ص۱۱۱.
شهید در آیاتی از قبیل آیات یاد شده هم به معنای گواه و هم به معنای الگو و اسوه دانسته شده است، چنان‌که به اعتبار اسوه بودن شهید (الگویی که مردم او را می‌بینند) است که می‌توان به وی احتجاج کرد و به اعتبار شاهد بودن اوست که می‌توان به شهادتش استناد کرد.
[۳۷] تفسیر موضوعی، ج۶، ص۱۶۵.




۵.۱ - اهل بیت

امّت وسط در قرآن به گروهی گفته شده که از خطا و لغزش مصون بوده، واسطه بین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مردم و بر اعمال مردم گواه‌اند.از احادیث
[۳۸] تفسیر عیاشی، ج۱، ص۶۳.    
[۳۹] مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۱۵.    
[۴۰] البرهان، ج۱، ص۳۴۴.
و شواهد قرآنی بر می‌آید که اهل بیت (علیهم‌السلام) تنها مصداق این گروه به شمار می‌آیند.
[۴۱] المیزان، ج۱، ص۳۲۱.    


۵.۲ - تمام مسلمانان

عدّه‌ای امّت وسط در آیه ۱۴۳ بقره را همه مسلمانان و خطاب در «جَعَلنکُم» را متوجّه همه آنان دانسته، آنگاه با توجّه به معنای وسط، برای امّت وسط بودن مسلمانان وجوه متفاوتی ذکر کرده‌اند؛ برخی وسط را به معنای « عدل » و مفاد آیه را عدالت همه امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند.
[۴۲] معانی‌القرآن، ص۸۳.    
[۴۳] جامع‌البیان، مج ۲، ج۲، ص۱۴۳
[۴۴] کشف الاسرار، ج، ص۳۹۰.


برخی دیگر وسط را به معنای «میانه» گرفته و مدلول آیه را میانه بودن امّت اسلامی دانسته‌اند. اینان در توضیح «میانه بودن» امت رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به نکاتی اشاره کرده‌اند:
۱. بین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و سایر امّت‌ها وسط واقع شده‌اند تا این‌که آن حضرت، مُشرِف بر امّت و آنان نیز شاهد بر دیگر اُمم باشند.
[۴۵] فی ظلال القرآن، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱.    
[۴۶] التحقیق، ج۱۳، ص۱۰۱، «وسط».

۲. نسبت به اهل کتاب از یک سو و مشرکان و بت پرستان از سوی دیگر، حدّ وسط هستند، زیرا بعضی از اهل کتاب مانند نصارا فقط به تقویت روح پرداخته و کمالات جسم را که خداوند در انسان به ودیعت نهاده رها کرده‌اند و در مقابل، مشرکان و بت‌پرستان، فضایل روح را رها کرده فقط به مادیات و لذت‌های جسمی رو آورده‌اند؛ امّا امت اسلام در راستای تأمین سعادت خویش به‌اقتضای نیازهای روحی و جسمی انسان بین فضایل و کمالات معنوی و مادی جمع کرده است.
[۴۷] فی ظلال القرآن، ج۱، ص۱۳۱.    
[۴۸] اطیب البیان، ج۲، ص۲۲۹.
[۴۹] المیزان، ج۱، ص۳۱۹.    

۳. از میانه‌روی در فکر برخوردارند. این امت در اندیشه خود بر عقلانیت متکی است؛ نه ذهن‌گرا و نه پیرو تجربه است، بلکه در محصولات فکری و تجربی، دقّت لازم را به‌کار برده و همواره در پی یافتن حکمت هستند.
[۵۰] فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    

۴. در تربیت میانه‌رواند. مسلمانان در اجرای قوانین نه صرفاً بر وجدان درونی تکیه می‌کنند و نه فقط به نیروی اجبار متوسّل می‌شوند، بلکه با توجّه به اقتضای موارد، از هر دو روش بهره می‌برند، زیرا از نظر اسلام پرورش از راه تشریع و تأدیب از یک سو و شعور و فطرت از سوی دیگر قابل دستیابی است.
[۵۱] فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    

۵. براساس آموزه‌های اسلام، نه فرد را مُنحلّ در جامعه و نه جامعه را امری موهوم می‌انگارند، بلکه هر یک از فرد و اجتماع را تأثیرگذار در دیگری و مکمل یکدیگر می‌دانند.
[۵۲] فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    

۶. امت اسلامی در متوسط‌ترین مکان‌ها میان شرق و غرب و جنوب و شمال جهان به وجود آمد تا آن‌که به راحتی الگوی همگان قرار گیرد و تمامی بشر از محصولات این شجره طیّبه برخوردار گردند.
[۵۳] فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    

۷. سرآغاز پیدایش اسلام، زمانی است که یک‌سوی آن، به دوران طفولیت بشر (دوران اوهام و خرافات) منتهی می‌گردد و سوی دیگرش، طلوع رشد عقلی اوست و این بهترین فرصت برای طرح کامل‌ترین ادیان خداوندی است.
[۵۴] فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    
شایان ذکر است که گرچه صاحبان نظرات یاد شده در صدد بر آمده‌اند تا مراد از امّت وسط را همه مسلمانان بدانند؛ امّا با توجّه به دلایلی که گذشت امّت وسط تنها گروهی خاص از آنان با ویژگی‌هایی برجسته‌اند، مگر این‌که گفته شود امت وسط بودن مسلمانان به اعتبار اشتمال آنان بر گروه یاد شده است.
[۵۵] المیزان، ج۱، ص۳۲۱.    

این گروه ممتاز همان اهل بیت (علیهم‌السلام) هستند که براساس روایات گوناگون، آیه ۱۴۳ سوره بقره در شأن آنان نازل شده و ویژه ایشان است. اختصاص امّت وسط به این گروه خاص تجوّزی درپی نداشته و منافاتی با فراگیر بودن خطاب‌های قرآن ندارد، زیرا امّت به معنای همه کسانی که به رسول خدا ایمان آورده‌اند از استعمالات نو پدید پس از عصر نزول قرآن است وگرنه امّت در قرآن‌گاه به معنای قوم و گروه به‌کار رفته
[۵۶] هود/سوره۱۱، آیه۴۸.    
و گاه بر یک فرد اطلاق شده
[۵۷] نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۰.    
و بعضی از خطاب‌های قرآن شامل برخی افراد نمی‌شود، چنان که در آیه ۴۷ بقره خطاب متوجّه به بنی‌اسرائیل :«فَضَّلتُکُم عَلَی العلَمین» شامل قارون نمی‌شود.
[۵۸] المیزان، ج۱، ص۲۹۷.    


در مجموع شاید بتوان احتمال تازه‌ای در معنای آیه مطرح کرد و براساس آن بین دو قولی که در مسئله وجود دارد به این صورت جمع کرد که خطاب مذکور در آیه را عام و شامل همه مسلمانان گرفت، آنگاه در مورد امامان معصوم (علیهم‌السلام) که کامل‌ترین افراد امت به شمار می‌آیند واژه شهید را در آیه که به صورت جمع به‌کار رفته هم به معنای الگو و هم به معنای گواه دانسته و درباره سایر افراد امت آن را تنها به معنای الگو برای سایر امم دانست، چنان که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز خود الگوی امّت اسلامی است و به این الگو بودن در آیه کریمه «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ...»
[۵۹] احزاب/سوره۳۳، آیه۲۱.    
تصریح شده است. گفتنی است که الگو بودن امت اسلام را برای دیگر امت‌ها می‌توان با برخی از وجوهی که دربیان میانه بودن امت رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) گذشت توجیه کرد.

اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر اطیب البیان؛ تفسیر العیاشی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح‌العربیه؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ فی ظلال القرآن؛ القاموس المحیط؛ کشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معانی القرآن، فراء؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المنجد فی‌اللغه؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نثر طوبی.

۱. ↑ مفردات، ص۸۶.
۲. ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۳۷
۳. ↑ مجمع‌البحرین، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷، «امة».    
۴. ↑ مجمع البحرین، ج۴، ص۴۹۸.    
۵. ↑ الصحاح، ج۳، ص۱۱۶۷.    
۶. ↑ اقرب‌الموارد، ج۵، ص۷۶۵، «وسط».
۷. ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۱۴.    
۸. ↑ التحقیق، ج۱۳، ص۹۹، «وسط».
۹. ↑ مفردات، ص۸۶۹، «وسط».
۱۰. ↑ القاموس المحیط، ج۱، ص۹۳۲، «وسط»
۱۱. ↑ المنجد،، ص۹۰۰.
۱۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۳.    
۱۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۷.    
۱۴. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۵.    
۱۵. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۷۸.    
۱۶. ↑ أطیب البیان، ج۲، ص۲۳۰.
۱۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۷-۱۲۸.    
۱۸. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۳.    
۱۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۹.    
۲۰. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۲.    
۲۱. ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۱.    
۲۲. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۸۴.    
۲۳. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۶۹.    
۲۴. ↑ لمیزان، ج۱، ص۳۲۰.    
۲۵. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۶.    
۲۶. ↑ تفسیر موضوعی، ج۶، ص۱۶۶.
۲۷. ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۱۷.    
۲۸. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۵۹.    
۲۹. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۰.    
۳۰. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۰.    
۳۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۵.    
۳۲. ↑ الفرقان، ج۲، ص۱۸۴.
۳۳. ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۶۳.    
۳۴. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۱.    
۳۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۳.    
۳۶. ↑ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۱۱۱.
۳۷. ↑ تفسیر موضوعی، ج۶، ص۱۶۵.
۳۸. ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۶۳.    
۳۹. ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۱۵.    
۴۰. ↑ البرهان، ج۱، ص۳۴۴.
۴۱. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۱.    
۴۲. ↑ معانی‌القرآن، ص۸۳.    
۴۳. ↑ جامع‌البیان، مج ۲، ج۲، ص۱۴۳
۴۴. ↑ کشف الاسرار، ج، ص۳۹۰.
۴۵. ↑ فی ظلال القرآن، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱.    
۴۶. ↑ التحقیق، ج۱۳، ص۱۰۱، «وسط».
۴۷. ↑ فی ظلال القرآن، ج۱، ص۱۳۱.    
۴۸. ↑ اطیب البیان، ج۲، ص۲۲۹.
۴۹. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۱۹.    
۵۰. ↑ فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    
۵۱. ↑ فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    
۵۲. ↑ فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    
۵۳. ↑ فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    
۵۴. ↑ فی ظلال القرآن، ج‌۱، ص‌۱۳۱.    
۵۵. ↑ المیزان، ج۱، ص۳۲۱.    
۵۶. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۴۸.    
۵۷. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۰.    
۵۸. ↑ المیزان، ج۱، ص۲۹۷.    
۵۹. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۲۱.    


دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «امت وسط».    




جعبه ابزار