الیمینی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یمینی (یا تاریخ عتبی)، کتابی تاریخی به
زبان عربی درباره ابومنصور ناصرالدین سبکتگین و محمود غزنوی و اوضاع
ایران تا اوایل
قرن پنجم هجری.
از این کتاب با عناوین: تاریخ آل سبکتکین، تاریخ العتبی، سیرة الیمینی، تاریخ الیمینی نیز یاد شده است.
عتبی این کتاب را در حدود ۴۱۱
ق. نگاشته است.
از جمله انگیزه‌های عتبی که وی را به نگارش این اثر واداشته، علاوه بر انگیزه
تمجید و
ستایش سلطان محمود، که به باور وی در نشر و گسترش اسلام نقشی به سزا داشته است، از درخواست امیر محمد بن محمود غزنوی از وی برای نگارش چنین اثری و نیز تقرب جستن به وزیر شمس الکفاة ابوالقاسم احمد بن حسن میمندی، وزیر سلطان محمود و دریافت جایزه می‌توان یاد کرد.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق آقای دکتر احسان ذنون الثامری، مقدمه‌ای به قلم مولف و فاقد تبویب و تفصیل است.
این کتاب از مهمترین تواریخ عصر غزنوی و از کهن‌ترین تاریخ نامه‌های ایرانی است و شامل وقایع مهم تاریخی ایران، به ویژه قلمرو شرقی آن، از دوره امیر رضی نوح بن منصور سامانی (۳۶۶- ۳۸۷
ق.) تا زمان سلطان محمود غزنوی (۳۸۹- ۴۲۱
ق.) می‌باشد. همچنین دارای مطالبی است، راجع به
خلفای عباسی،
صفاریان،
زیاریان،
سیمجوریان،
آل بویه، ایلک خانیان (
قراخانیان)،
افغانیان و حکومت‌های محلی
خراسان؛ مانند
فریغونیان و
غوریان و شاهان غرجستان و
خوارزمشاهیان، که اهمیت ویژه‌ای دارد. از آن جا که این کتاب به شرح جنگ‌های سلطان محمود و فتح‌های وی در
هندوستان و
اغراق در ستایش او پرداخته است، می‌توان آن را جزو تاریخنامه‌های «درباری» دانست. عتبی درباره اوضاع سیاسی، مذهبی، اجتماعی و علمی زمان خود نیز مطالبی آورده است که اهمیت بسیار دارد و از جمله آنهاست مطالبی درباره روابط غزنویان با خلفای بغداد، سرگذشت، برخی از خاندان‌ها و علمای نامدار و وزرای بزرگ غزنوی، فتنه
کرامیه، تبلیغات
اسماعیلیه، قحط‌سالی در
نیشابور و موقعیت اجتماعی و فرهنگی غزنه (پایتخت
غزنویان). تاریخ یمینی، به سبب آن که مؤلف شاهد برخی رویدادها بوده و به اسناد رسمی دستگاه غزنویان دسترسی داشته است، از منابع بسیار مهم عصر غزنوی به شمار می‌رود.
تاریخ یمینی مشتمل است، بر دیباچه و سپس شرح ظهور امیر ابومنصور ناصرالدین سبکتگین در زمان سامانیان و فتح‌های او، وقایع دوران نوح بن منصور سامانی و شرح حال قابوس بن وشمگیر زیاری و فخرالدوله بویهی و مناسبات امیر ابومنصور ناصرالدین سبکتگین و خلف بن احمد صفاری، همچنین تفصیل منازعه امرای سامانی بر سر قدرت و منصب سپهسالاری خراسان و سرانجام حمله بغراخان ترک و تقسیم قلمرو سامانیان میان دو سلسله ترک قراخانیان و غرنویان؛ ازینرو نیمه نخست کتاب را می‌توان «تاریخ نامه سامانیان از هنگام
انحطاط تا
انقراض» خواند. پس از آن به احوال و اخبار و نبردهای محمود غزنوی پرداخته شده است که نیمه دوم کتاب را تشکیل می‌دهد. کتاب با رساله‌ای در رثای امیرنصر بن سبکتگین (
والی نیشابور و برادر محمود) و فصلی در بدگویی از امیر ابوالحسن بغوی، به سبب رنجش عتبی از وی، پایان می‌یابد.
نثر عتبی دشوار و ادیبانه و در دیباچه کتاب متکلفانه است؛ با این وصف، در سده‌های متوالی مطمح نظر ادیبان و
سرمشق دبیران بوده است، چنانکه به گفته سبکی مردم
خوارزم و آن نواحی، نسبت به تاریخ یمینی و ضبط الفاظ آن اهتمامی همچون توجه مردم مغرب اسلامی به
مقامات حریری داشته‌اند.
عده‌ای بر تاریخ یمینی شرح نوشته‌اند، از جمله
مجدالدین کرمانی، صدرالافاضل
قاسم بن حسین خوارزمی، تاج الدین
عیسی بن محفوظ، و حمیدالدین
محمود بن عمر نجاتی نیشابوری که شرح مشهور و معتبر بساتین الفضلاء و ریاحین العقلاء را نوشته است.
احمد بن علی عدوی دمشقی، معروف به
منینی، نیز در ۱۱۴۷
ق. شرح مشهور
الفتح الوهبی علی تاریخ ابی نصر العتبی را نوشت. این شرح در ۱۲۸۶
ق. همراه با متن اصلی در حاشیه، در دو مجلد در قاهره به چاپ رسید. در
۶۰۳ ق. ابوالشرف ناصح بن ظفر بن سعد منشی جرفادقانی (گلپایگانی)، تاریخ یمینی را به امر
ابوالقاسم علی بن حسن، وزیر جمال الدین الغ باربک ایبه/ای ابه، به
فارسی شیوا و روان برگرداند و تکمله‌ای شامل حوادث
سال‌های ۵۸۲ تا
۶۰۳ ق. بر کتاب افزود که برای شناخت احوال ایران غربی در بیست
سال آخر دوره استیلای اتابکان آذربایجان و ممالیکی که در این مدت مستقل شدند و بر آن حدود امارت یافتند، منبعی بسیار مهم است. این ترجمه از حیث
فصاحت و استحکام همانند اصل کتاب است و مترجم، با وجود پرهیز از تکلف، در جای خود به خوبی از عهده نثر مصنوع برآمده است. در ۱۳۱۶
ق. ثقة الاسلام علی تبریزی به دستور امیرنظام، والی آذربایجان، رساله «بثالشکوی» را که بخشی از تاریخ یمینی است، به فارسی ترجمه کرد. تاریخ یمینی در قرن سیزدهم به ترکی ترجمه شد. رنلدز، مستشرق انگلیسی، نیز آن را از روی ترجمه فارسی جرفادقانی به انگلیسی برگرداند و در ۱۲۲۳
ق./ ۱۸۰۸ م. در لندن به چاپ رساند. تاریخ یمینی در ۱۲۶۴
ق./ ۱۸۴۸ م. در دهلی، در ۱۲۹۰
ق./ ۱۸۷۳ م. به کوشش اشپرنگر در بولاق و در ۱۳۰۰
ق./ ۱۸۸۳ م. در لاهور چاپ شد. در ۱۲۷۲
ق. ترجمه جرفادقانی بدون تکمله وی، در
تهران چاپ سنگی شد. در ۱۳۳۴ ش. علی قویم آن را تجدید چاپ کرد که این چاپ، خالی از خطا نیست. در ۱۳۵۷ ش. چاپ محققانه‌ای از این کتاب به همت جعفر شعار در تهران منتشر شد.
نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست
احادیث و آثار، اعلام، گروه‌ها و طوائف، اماکن و شهرها، منابع و مصادر و فهرست محتویات.
۱- عودی، ستار، دانشنامه جهان اسلام.
۲- قویم الدوله، محمد عتبی، ارمغان، دوره بیست و نهم، مهر ۱۳۳۹.
۳- مقدمه محقق.
۴- آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه.
۵- احیا حسینی، غلام، سایت آفتاب، نگاهی گذرا بر تاریخ یمینی، ۲۹/ ۱/ ۱۳۸۹.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
