المستطرف فی کل فن مستطرف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مولف کتاب ابو الفتح بهاء الدين محمد بن احمد ابشيهى( ۷۹۰- ۸۵۰ ق)
دانشمند شافعی مذهب مصرى است.
اشبیهی در مقدمه کتاب، برنامه‌ای که نظم چندان روشنی ندارد برای کار خود ریخته و چون دیده است که دانش‌ها در کتابهای گوناگون پراکنده‌اند، خواسته است همه را (بویژه
اخلاق و
ادب را) یک جا جمع کند تا همگان را به کار آید. سپس برخی را به داستانهای شادی آفرین آراسته و برخی دیگر را به
آیات و
احادیث و روایات صحیح مستند کرده است.
در این گونه موارد نیز از
ربیع الابرار زمخشری و
العقد الفرید ابن عبد ربه سود برده است.
وی سپس فهرست کتاب را در ۸۴ باب که برخی شامل چند فصل است عرضه کرده است.
شاید بتوان این فهرست را به ترتیب زیر تقسیم بندی موضوعی کرد:
۱-
اسلام: مبانی اسلام،
قرآن،
توکل بر خدا،
توبه، ذکر
دنیا و
زهد، درود بر
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم .
۲- زندگی معنوی
انسان:
عقل و هوش،
عشق،
قضا و قدر،
صبر و
تسلی.
۳- انسان و زندگی مادی او: خوراک و
آداب آن، ظاهر انسان و قد و شمایل و جامه او، زیور آلات و عطریات، جوانی و پیری و تندرستی و بیماری، اسم و
کنیه و
لقب، سفر،
مال پرستی،
فقر، آوازه خوانان، کنیزکان آواز خوان،
زن،
باده، پزشکی و غیره.
۴-
زندگی سیاسی و
اجتماعی: شاهان و
سلاطین و اطاعت
اولو الامر،
آداب معاشرت با
سلطان و وزیران و بزرگان دولت،
قضاوت و قاضیان و غیره.
۵- اخلاق و آداب: پند و اندرز، رایزنی،
وصایا و
مواعظ،
عدل و
احسان و غیره.
۶-
ادبیات و
علم:
فضیلت علم و
ادب، آداب و حکم، امثال،
بلاغت و
فصاحت و غیره.
۷- فرهنگ عرب: اخبار عرب، کهانه و قیافه و زجر، خیل و جز آن.
۸- پراکنده:
حیوان،
عجایب مخلوقات،
پریان، دریاها و نهرها و چاهها و غیره.
دو ویژگی در کتاب «المستطرف» وجود دارد که ظاهرا همین دو خصلت موجب شهرت آن شده است: یکی آنکه اشبیهی موفق شده بود از معانی دینی و اخلاقی و ادبی، ترکیبی فراهم آورد که با ذوق
مسلمانان سده‌های ۹ و ۱۰ قمری همسازی تمام داشته باشد و هر
مسلمان فرهنگ دوست، همه مفاهیم و معانی مورد نیاز خود را در آن بازیابد.
دوم آنکه شیوه نگارش اشبیهی از سادگی و روانی خاصی برخوردار است. وی شاید به سبب عدم تبحر کافی از تکلف سجع پردازی و معقد سازی و مترادف سازی در امان ماند و به زبانی که قابل فهم همگان بود، نوشت چنانکه گاه نمی‌توانست از مصطلحات و ترکیبات لهجه مصری بپرهیزد. هر چند این جنبه از اثر اشبیهی از نظر برخی عیب محسوب می‌شود ولی اینک زمینه مناسبی را برای بررسی لهجه و ضرب المثل‌ها و احیانا برخی خلقیات مصریان فراهم آورده است.
بروکلمان به ۲۲ نسخه از این کتاب اشاره کرده است اما اینک دست نوشته‌های بیش تری از آن یافت شده است: ظاهریه ۲/ ۲۲۰- ۲۲۳، آصفیه ۴۹۹- ۵۰۰، تیموریه ۳/ ۷، صوفیا ۱۱۶، ندوة العلماء ۳/ ۶۵۴، ملک ۱/ ۶۷۱- ۶۷۲، آستان قدس ۷ (۱۲/ ۸۲۸- ۸۲۹، شورا ۷/ ۳۵۳، ملی تبریز ۳/ ۱۲۷۰، مسجد اعظم ۳۶۱، رشت و همدان ۱۳۵۷، سپهسالار ۵۶۵، مرکزی ۱۶/ ۲۲۴ و مرعشی ۳/ ۲۷۶- ۲۷۷.
گویا «المستطرف» نخستین بار در ۱۲۶۸ قمری در بولاق به چاپ رسیده و پس از آن بارها انتشار یافته است. از جمله در سال ۱۳۰۴ و ۱۳۰۸ قمری در قاهره و نیز در حاشیه چاپ اخیر کتاب «ثمرات الاوراق فی المحاضرات» ابن حجة حموی متوفای ۸۳۷ قمری به چاپ رسیده است.
شهرت مستطرف موجب شد که آنرا حتی پیش از آنکه در بولاق به چاپ برسد، به ترکی ترجمه کنند (استانبول ۱۲۶۱- ۱۲۶۳ قمری). سپس ژ. را، آن را به فرانسه برگرداند (
پاریس- تولون ۱۳۱۶- ۱۳۱۹ ق/ ۱۸۹۸- ۱۹۰۱ م).
علاوه بر این برخی به تلخیص کتاب پرداختند: المستطلف من المستطرف، المستقطف من المستطرف، و نیز تلخیص آن در ظاهریه (۲/ ۲۲۳).
(۱) - دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، مدخل: اشبیهی.
(۲) - اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ادوارد فندیک، ص۳۴۸.
نرم افزار تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
