• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

الفاظ غیرمعصومین در علم حدیث

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



گروهی از اصطلاحات در بین محدثان، رایج می‌باشد که برای محدّثین غیر معصوم به کار می‌رود.



عبارت «محمدون ثلاث» اگر با قید اُوَل باشد، مقصود از آن‌ها صاحب کتب اربعه، یعنی جوامع حدیثی اوّلیه شیعه و به شرح ذیل است:
۱. محمّد بن یعقوب کلینی (م / ۳۲۸) صاحب «کافی».
۲. محمّد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (م / ۳۸۱) صاحب کتاب «من لایحضره الفقیه».
۳.محمّد بن حسن طوسی، (م / ۴۶۰) صاحب کتاب «تهذیب‌الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار».
و اگر محمّدون ثلاث با قید اُخر باشد مقصود صاحبان جوامع ثانویه شیعه و به شرح ذیل است:
۱. محمّدمحسن ملقب به فیض کاشانی (م / ۱۰۹۱) صاحب کتاب «الوافی».
۲. محمّد بن حسن حر عاملی (م / ۱۱۰۴) صاحب کتاب «تفصیل وسائل الشیعه».
۳. محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی (م / ۱۱۱۰) صاحب کتاب «بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمّه الاطهار».


اصطلاح «اصحاب اجماع» مربوط به آن گروه از راویان حدیث است که روایات آن‌ها تلقّی به قبول شده و نزد کشّی، شیخ طوسی و نجاشی و ... از علمای متأخّران، اجماع حاصل شده که روایات آن‌ها قابل قبول است. مامقانی چنین نقل می‌کند: قولهم:
أجمعت العصابه علی تصحیح ما یصح عنه، لا شبهه فی وقوع هذا الاجماع فی حق جمع و اول من ادّعاه فیما نعلم الشیخ الثقه الجلیل ابو عمر الکشّی فی رجاله ثم الشیخ و النجاشی ... و المراد بهذا الاجماع ... هو الاتفاق الکاشف عن رأی المعصوم علی أن یکون المجمع علیه هو القبول و العمل بروایات اولئک الذین قیل فی حقّهم ذلک.
[۱] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، ج۲، ص۱۷۱-۱۷۴.

اصحاب اجماع هجده نفرند که در سه طبقه به شرح ذیل می‌باشند.
[۲] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، ج۲، ص۱۹۷-۲۰۰.

الف) اصحاب امام باقر (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام): زراره بن أعین، محمد بن مسلم، معروف بن خربوذ، برید، ابوبصیر اسدی، فضیل بن یسار.
ب) اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام): جمیل بن دراج، عبدالله بن مسکان، عبدالله بن بکیر، حمّاد بن عیسی، ابان بن عثمان، حمّاد بن عثمان.
ج) اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) : یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، محمّد بن ابی عمیر، عبدالله بن مغیره، حسن بن محبوب، احمد بن محمّد بن ابی نصر بزنطی.


گروه خاصی از یاران امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را که در عصر غیبت صغری، واسطه بین آن حضرت با مردم بوده و بسا مطالب و روایاتی را از آن حضرت نقل نموده‌اند، «نواب اربعه» گویند که به شرح ذیل است:
الف) ابو عمر، عثمان بن سعید عمری؛
ب) ابو جعفر محمّد بن عثمان عمری؛
ج) ابو القاسم حسین بن روح نوبختی؛
د) علی بن محمّد سمری.


مقصود از صدوق، محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه صاحب کتاب «من لا یحضره الفقیه» می‌باشد و اگر مقیّد به اوّل شود، نام پدر او یعنی علی بن الحسین منظور است و از هر دو هم تعبیر به «صدوقین» شده و مراد از ابن بابویه، پدر می‌باشد.


مراد از «شیخ» ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی، صاحب کتاب «تهذیبین» می‌باشد که از او «شیخ‌الطائفه» تعبیر شده است و مراد از «شیخین»، همو و استادش یعنی شیخ مفید، محمّد بن نعمان می‌باشد و مراد از «شیوخ ثلاثه»، آن دو و سید مرتضی علم‌الهدی می‌باشد و مراد از «شیوخ خمسه»، آن سه نفر به همراه شیخ صدوق و پدرش می‌باشد.
[۳] غفاری، علی‌اکبر و محمدحسن صانعى‌پور، تلخیص مقباس الهدایه، ص۲۷۳.



کلمه صحابه به معنی ملازم و برای کسانی که پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را در حال اسلام درک نموده و با او مصاحبت داشته و بسا از او روایت نقل کرده‌اند به کار می‌رود و همین طور برای کسانی که با ائمه مصاحبت داشته‌اند، صحابی آن معصوم (علیه‌السّلام) گفته شده است و از مراتب گوناگونی برخوردارند. شهید ثانی می‌گوید:
«الصاحبی من لقی النبی (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مؤمناً به و مات علی الاسلام ... ثم الصحابه علی مراتب کثیره بحسب التقدّم فی الاسلام و الهجره و الملازمه و القتال معه و القتل تحت رایته و الروایه عنه.


عبارت «تابعین» برای کسانی به کار می‌رود که پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را درک نکرده ولی از طریق صحابه ایمان آورده‌اند و بسا به واسطه آن‌ها روایت نقل نموده‌اند و گروهی را نیز تبع تابعین می‌گویند که نسل پس از آن‌ها هستند.


عبارت «مولی» که بسا در سند احادیث می‌آید می‌تواند دارای معانی ذیل باشد.
الف) سید و آقا، مانند: مولانا صاحب الزمان، و من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛
ب) عبد و بنده، مانند:‌ عکرمه مولی ابن عباس؛
ج) هم پیمان و هم عهد، مانند؛ مالک مولی تیم.
ابن اثیر می‌گوید:
و قد تکرّر ذکر المولی فی الحدیث و اسم جماعه یقع علی جماعه کثیره فهو الرب، و المالک و السیّد و المنعم، المعتق و الناصر و المحب و التابع و الجار و ابن العم و الحلیف.


مقصود از اصطلاح «محدّث» که برای برخی از صاحبان کتاب‌های روایی مانند: محدّث کلینی، محدّث قمی، محدّث نوری و ... به کار می‌رود، کسی است که بر سندهای حدیثی آگاه و از اسمای راویان و حال آن‌ها و بسا تعارض روایات مطلع است و می‌تواند طریق و سند حدیث را معیّن و حدیث را از غیر آن ممیّز کند. مامقانی می‌گوید:
«اما المحدّث فالذی یظهر منهم انه مَن علم طرق اثبات الحدیث و اسماء رواته و عدالتهم و انه هل زید فی الحدیث شیء او نقص ام لاء فلا یصدّق المحدّث علی من لیس له الاّ مجرد سماع الحدیث او تحمّله».
[۶] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، ج۳، ص۴۹.



مقصود از «مُسنِد» آن راوی است که حدیث را به همراه سند و طریق آن بیان می‌دارد، خواه از کیفیّت سند آگاه باشد یا نباشد.
[۷] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، ج۳، ص۴۸.



مقصود از «مُخرِج» و همین طور «مُخرّج» برای آن راوی به کار می‌رود که احادیث را در کتاب خود ذکر می‌کند، مانند: کلینی و صدوق ... و عبارت أخرجه یا خرّجه فلان، یعنی فلانی حدیث را در کتاب خود آورده است،‌ ولی میرداماد معتقد است که بین آن‌ها تفاوت است؛ زیرا: اخراج حدیث، برای نقل تمام حدیث، ولی تخریج حدیث، برای نقل بخشی از حدیث می‌باشد.
[۸] مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، ص ۲۴۴.



در مواردی راویان حدیث از استاد خود درخواست املای حدیث داشته‌اند؛ از این رو استاد حدیث که روایت را املا و القا می کرده «مُملی» و آن راوی را که در خواست املا و القا می‌نموده «مستملی» و آن حدیث را پس از آن که از استاد، شنیده و برای دیگران بازگو می‌کرده «معید» گویند. مامقانی می‌گوید:
«المملی و المستملی هما اسم فاعل من الاملاء و الذی هو بمعنی القاء الکلام للکاتب لیکتب و فی الحدیث: صحیفه هی املاء رسول الله و خط علی (علیه‌السّلام) فالمملی هو الملقی للحدیث و المستملی الذی یطلب املاء الحدیث من الشیخ».
[۹] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، فی علم الدرایه، ج۳، ص۴۸.



عبارت «مُخَضرم» برای آن راوی به کار می‌رود که جاهلیّت و اسلام را درک کرده است، ولی بر خلاف صحابه، پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را ملاقات نکرده، خواه اسلام او در زمان پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) باشد، یا پس از او اسلام آورده باشد.


القاب معصومین در علم حدیث؛ اصطلاحات رایج محدثان؛ اصطلاحات برون‌حدیثی؛ اصطلاحات درون‌حدیثی.


۱. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، ج۲، ص۱۷۱-۱۷۴.
۲. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، ج۲، ص۱۹۷-۲۰۰.
۳. غفاری، علی‌اکبر و محمدحسن صانعى‌پور، تلخیص مقباس الهدایه، ص۲۷۳.
۴. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، ص ۳۴۲.    
۵. ابن اثیر، مجدالدّین‌ مبارک‌ بن‌ محمد، النهایه، ج۵، ص۲۲۸.    
۶. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، ج۳، ص۴۹.
۷. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، ج۳، ص۴۸.
۸. مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، ص ۲۴۴.
۹. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، فی علم الدرایه، ج۳، ص۴۸.



سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اصطلاحات حدیثی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱/۲۷.    




جعبه ابزار