الشعر و الشعراء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الشعر و الشعراء به
زبان عربی اثر
ابن قتیبه دینوری ؛ شامل ۲۰۶ شرح حال از
شاعران جاهلی و اسلامی است.
ابن قتیبة، ابو محمد عبدالله بن مسلم دینوری (۲۱۳- ۲۷۶ ق)،
نویسنده و دانشمند بزرگ
عصر عباسی است. از زندگی وی به رغم
شهرت بسیارش، اطلاع چندانی در دست نیست. مطالعاتی که در سده اخیر در
شرق و
غرب به ابن قتیبة اختصاص یافت، بیشتر در زمینه شعر و ادب بود، زیرا نخستین بار، کتابهای ادب و شعرا و مورد توجه و بررسی
خاور شناسان و بعد پژوهندگان عرب قرار گرفت. درباره زادگاه وی اختلاف نظر وجود دارد. وی در عنفوان شباب دوست داشته از هر علمی خوشه‌ای برچیند و به همین جهت در مجالس
متکلمان هم حاضر می‌شده است. ابن قتیبه جوان که مسلمانی با
ایمان و سخت پای بند
مذهب بود از علومی چون
فلسفه ،
منطق ،
ریاضیات ،
نجوم تاریخ و
جغرافیا بی بهره نماند. از اینرو وی به
بصره که در ابتدای سده ۳ ق از پر رونق‌ترین مراکز علمی بود و مشهورترین دانشمندان در آن گرد آمده بودند، روی آورد. اگر بپذیریم که وی مدتی را در بصره گذرانده است، می‌توان وی را از شاگردان
اصمعی ، به خصوص در زمینه
علم حدیث یا بسیاری از مکاتب لغوی و شعری آن شهر قرار داد. اما دشواری این کار در آنست که ابن قتیبة به نام هیچ یک از شیوخ خود در بصره اشاره نکرده است.
ابن قتیبه در پی شیخی از اهل حدیث می‌گشت تا نزدش علم بیاموزد و او را مقتدای خود سازد. در آن روزگار
ابن راهویه که از
مرو برخاسته بود و در
نیشابور می‌زیست، شهرتی فراگیر داشت. از آثار ابن قتیبه چنین برمی آید که از میان همه دانشمندان سده ۳ ق تنها کسی را که می‌توان به راستی شیخ و استاد او به شمار آورد همین ابن راهویه است. او پس از وفات استاد به بصره بازگشت. آنچه در شرح احوال او مسلم می‌ماند
قاضی بودنش در
شهر دینور است که اکثر منابع بر آن تصریح کرده‌اند، اما
زمان آن مشخص نیست. اقامت او در دینور طولانی شد و او در همین دوره بیشتر آثارش را تالیف کرد، زیرا به تایید اکثر منابع وی در
بغداد بیشتر به
تدریس آثار خود اشتغال داشته تا به تالیف، اما تعیین
تاریخ دقیق انتقال از دینور به بغداد، آسان نیست. در چگونگی
مرگ او نیز اختلاف است: برخی مرگ وی را در اثر خوردن
هریسه و غالب آمدن حرارت بر وی و برخی دیگر مرگش را ناگهانی می‌دانند. بنابر یک روایت وی فردی خوش
لباس بود،
محاسن سفید بلندی داشت، خوش رنگ و بوی بود. گویی از کشمکش‌های سیاسی دوری می‌گزید و ترجیح می‌داد
عمر را به تالیف بپردازد.
برخی اساتید مهم وی عبارتند از:
ابو حاتم سجستانی ،
ریاشی ،
ابن راهویه ،
جاحظ ،
ابو عبدالله حمدانی ،
اصمعی ،
محمد بن خالد مهلبی و... از حیث مذهب برخی او را از
اهل حدیث ، برخی متمایل به
تشبیه و
بیهقی وی را
کرامی مذهب خوانده است. شهرت ابن قتیبه در درجه نخست به شعر و ادب است، او هر چند که خود حتی یک بیت نسرود اما احساس و درک او در شعر، چه از جنبه هنری، چه از جنبه فنی در تاریخ ادبیات عرب کم نظیر است. عمده‌ترین اثر وی در شعر، همانا «الشعر و الشعراء» و مقدمه زیبای آن است. ابن قتیبة را در مقام نویسندگی، باید سومین چهره بارز
ادبیات عرب به شمار آورد. از اواسط
قرن ۲ ق
ابن مقفع بر
نثر عربی چیره شد. در اوایل قرن ۳ ق جاحظ و اندکی پس از او ابن قتیبه یکه تازان این میدان شدند.از جمله آثار وی می توان به این کتابها اشاره کرد: کتاب
ادب الکاتب ، کتاب
المعارف ، کتاب الشعر و الشعراء،
الخیل ،
المشکل ، کتاب
اعراب القرآن و...
ابن قتیبه با اینکه خود حتی یک
شعر نیز نسرود اما
احساس و
درک او از
شعر در
تاریخ ادبیات عرب کم نظیر است. مهمترین اثر وی در شعر همین کتاب «الشعر و الشعراء» است. هر چند کتاب را می‌توان مجموعه‌ای نسبتا کامل و مفید خواند، اما نکات عمده‌ای افزون بر آثار گذشتگان دربر ندارد. به خصوص اینکه همگان از منابع مشترک و بسیار گسترده و پراکنده برگرفته از راویان شعر بهره گرفته‌اند. این کتاب شامل ۲۰۶ شرح حال از
شاعران جاهلی و اسلامی است که به شیوه قدما تدوین گردیده، یعنی هر شرح حال، تنها چند روایت و خبر و چند قطعه شعر در بردارد. شعرا در آن به ترتیب خاصی طبقه بندی نشده‌اند، هر چند که تا حدی ترتیب زمانی مراعات شده است. اشعار شاعران مشهور که همه اهل
ادب آنها را می‌شناسند و به
اشعار آنها در
حدیث و
غریب کلام و
نحو و نیز در کتاب
خداوند و
حدیث پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، استناد و
استدلال می‌شود در این کتاب فراهم آمده است. نام شاعران و
عصر آنان، منزلت ایشان، حالات آنها در اشعارشان،
قبیله‌های آنها، نام پدرانشان،
القاب و
کنیه‌های آنان، خطاهایی که علماء برایشان گرفته‌اند و... در این کتاب آمده است. البته این همه در حد شاعرانی است که نام و یاد آنها و اشعارشان بر مؤلف پوشیده نمانده است، اما کسانی که نامشان پوشیده مانده و یا شعرشان مورد رغبت نبوده و جز خواص کسی نسبت به آنان آشنا نبوده است، بسیار کم به آنان پرداخته شده است. کتاب دارای مقدمه‌ای به قلم مؤلف است که در فنون شعر نوشته شده است و قابل توجه است.
از ویژگی‌های کتاب «الشعر و الشعراء» که به عنوان امری نوظهور در
ادبیات کهن عرب مطرح است، می‌توان به مقدمه محققانه و عالمانه کتاب اشاره کرد. مؤلف در این مقدمه ملاحظات دقیق و اظهار نظرهای عالمانی درباره
اقسام شعر ،
عیوب شعر ،
اقواء ،
اکفاء ، عیوب در
اعراب و نیز شعرهای
اوائل می‌پردازد. دیگر ویژگی این کتاب انتخاب عالمانه و توام با
شناخت و
فهم دقیق مؤلف نسبت به برخی از اشعار یک شاعر است. مؤلف اشعار را به خوبی انتخاب کرده و به نیکی نقد و بررسی می‌کند. ابن قتیبه توازن بین شعرا را کاملا رعایت می‌کند و از هیچ یک به نفع دیگری طرفداری نمی‌کند. وی با همه حدت و تعصبی که در کار
دین نشان داده، در باب شعر تقریبا از هر گونه تعصب و گرایش به
مذهب و مکتب خاصی به دور بوده است. در این کتاب شاعران همه طبقات و مذاهب را بدون انتقادی خاص آورده است. شاعران خارجی،
شیعی و
سنی در کنار شاعران ما جن (هرزه درای) متهم به
زندقه مذکورند. حتی از اینکه مردانی چون بشار و ابو نواس را بستاید و بزرگترین شعرا بخواند، بیمی به خود راه نمی‌دهد. دید کلی او نسبت به شعر، البته چندان وسیع نیست و با آنچه از آراء ادیبان پیش از او می‌شناسیم، تفاوت فاحشی ندارد.
۱. نسخه‌ای در
مصر به خط یحیی بن محمد بن لونیس بن قاضی
مغربی زواوی که از نسخه موجود در کتابخانه راغب پاشا در
قسطنطنیه ، استفاده نموده است. تاریخ اتمام کتابت
رجب ۱۲۸۷ ق.
۲. نسخه‌ای به خط عیسی بن محمد بن سلمان، تاریخ اتمام کتابت
جمادی الآخر ۱۰۵۹ ق.
۳. نسخه خطی
دمشق ،
برلین ،
پاریس ،
لندن .
۴. توسط «لیدن» یک بار در سال ۱۸۷۵ م و بار دیگر در سال ۱۹۰۲ به طبع رسید.
۵. محمد امین خانجی در سال ۱۳۲۲ ق به همراه برخی تعلیقات سید محمد بدر الدین نعسانی به چاپ آن اقدام کرد. البته این نسخه مختصر است و کامل نیست.
۶. احمد محمد شاکر بین سالهای ۱۹۴۵- ۱۹۵۰ م آنرا به همراه مقدمه و شرح در
قاهره منتشر ساخت.
نسخه مورد استفاده در برنامه همان نسخه احمد محمد شاکر است که در دو جلد توسط «دار الحدیث» قاهره به سال ۱۴۲۳ ق انتشار یافته است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
