الرحلة الورثیلانیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الرحلة الورثیلانیة، تالیف
حسین بن محمد ورثیلانی به
زبان عربی است. ورثیلانی در سال ۱۱۷۹ اراده
حج کرده، از بجایه در دورترین نقطه از
شمال افریقا به حج می‌رود. نام
سفرنامه وی نزهة الانظار فی فضل علم التاریخ و الامصار است که به نام فوق
شهرت یافته است.
نویسنده سفرنامه اش را در ۲۱ باب تنظیم کرده است. سفر او از بسکره آغاز و در جلد اول
طرابلس و مصر شرح شده است. در جلد دوم سفرنامه ابتدا شهرهای مذهبی
مکه و
مدینه و در مسیر بازگشت نیز شهرهای تاریخی
مصر و دیدنی‌های آن شرح شده است.
۱. این سفرنامه منبع مهمی در
تاریخ الجزایر و دیگر سرزمین‌های عربی؛ مانند:
تونس ،
لیبی ، مصر و
حجاز است. در این اثر از بسیاری از شخصیت‌های اهل سنت و آثار آنها نام برده شده است و فوائد تاریخی و جغرافیایی ارزشمندی را در بردارد.
نیت زیارت بیت الله و دعا برای حوایج مسلمین انگیزه
سفر ورثیلانی بود. به گفته خود او
اختلافات بین مسلمین و
فتنه و
هرج و مرج در
وطن او چنان بالا گرفته بود که امید برطرف شدن آنها نبود. وضع به گونه‌ای بوده که از
حکومت نیز کاری برنمی آمد. علمای بجایه نیز به
وجوب صلاح بین مسلمین توسط اهل
خیر و صلاح
فتوا داده بودند. او از سرزمین‌هایی در وطنش یاد می‌کند که به سبب این درگیری‌ها ویران شده است.
۲. در ادامه صفحات زیادی از کتاب به معرفی و شرح حال علمای [[|اهل سنت]] که با آنها ملاقات داشته اختصاص می‌یابد. در آن روزگار که سفر مکه ماه‌ها به طول می‌انجامید، ورثیلانی نیز به شیوه رایج با خانواده و خدام و شاگردان و همسایگان وداع می‌کند و به شوق زیارت نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تعلق به
زن و
فرزند و
مال را ناچیز شمرده و خود را تسلی می‌دهد. او که اندوه فراق را نمی‌تواند پنهان کند، احساسات خود را در قالب اشعاری بروز می‌دهد.
نویسنده معتقد است که
حضر و
سفر در
روز پنجشنبه مبارک است، لذا در روز پنجشنبه به
قصد حج سفرش را آغاز می‌کند. اولین مکانی که او از حسن ضیافت و مهمان نوازی اهلش با نثری
مسجع و دلنشین تعریف و تمجید می‌کند، قریه بنی حافظ است. در ادامه مسیر او از زموره نام می‌برد که آن گونه که می‌گوید فتنه‌ها از این منطقه ناشی شده است و
مردم آن اهل معاصی و جاهل بوده و اهل
لهو و لعب بوده‌اند.
۳.
شهر بسکره اولین شهری است که از آن گزارش شده است. این شهر نیز با آنکه از
آب فراوان برخوردار بوده و در کنار درب هر منزلی آبشخوری وجود داشته و دارای
نخلستان‌ها و
غلات بسیار بوده، به آتش فتنه گرفتار آمده است. او که اهل علم است با بزرگان و
فقیهان این شهر دیدار می‌کند و قبر عبدالرحمن اخضری را نیز
زیارت می‌کند. او صاحب تالیفات فراوانی بوده و از جمله آنها منظومه قدسیه است که نویسنده آن را شرح کرده است.
در فقرات بعد به مناسبت زیارت
قبر عقبة بن نافع صحابی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که از سوی
معاویه در سال ۶۲ ق به
ولایت آفریقا منصوب شد، چگونگی توسعه
اسلام در آفریقا تشریح شده است.
۴. ورثیلانی پس از گذر از شهرهایی؛ مانند: تورز و نفطه در اول
شعبان به
طرابلس وارد می‌شود و مورد استقبال مردم و علما قرار می‌گیرد. او
مصر را مادر بلاد
شرق و
غرب می‌نامد و هر آنچه از
خیر و
شر درباره آن گفته شده را غریب نمی‌داند. در ادامه حکایتی را نقل می‌کند که روزی عده‌ای از تجار به مصر آمدند و در مکانی با گروهی که در میان آنها عالم و
فقیر و
مجنون بود ساکن شدند. به هنگام
صبح جمعیت به قصد برآورده شدن حاجت متفرق شدند. به تاریک شدن هوا همگی به منزل مراجعت کردند و از آنچه دیده بودند خبر دادند. تاجر گفت که در
تجارت مثل این سرزمین ندیده‌ام؛ مردم آن همگی تاجر هستند و داستان مشاهداتش را بازگو نمود. فقیه و فقیر و مجنون نیز همانند او گفتند. او سپس جمله را از
منتهی العبر ابن خلدون نقل می‌کند که: «هر آنچه درباره مصر تصور کنی، با ورود به آن بیش از آن خواهی یافت». او ذکر اخبار و عجائب مصر را اطاله کلام می‌داند و کتاب
حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهرة سیوطی را کتاب جامعی در این زمینه دانسته و به آن ارجاع می‌دهد.
۵. از بخش‌های جالب کتاب که حکایت از ورود نوشیدنی غربی و مخدرات به سرزمین‌های اسلامی دارد، مطالبی است که درباره
قهوه و
توتون آمده است و نویسنده با نقل نظرات علما در
حلیت و
حرمت آنها اظهار نظر می‌کند.
۶. مشاهده مکه تعب و خستگی را به سرور و فرح تبدیل می‌کند. او ضمن بیان اعمال حج به معرفی اماکن و
مساجد مکه می‌پردازد.
مسجد خیف اولین مسجدی است که نام می‌برد. منقول است که این مسجد که مسجد علی نامیده می‌شود و محل استقرار نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
اصحاب در
حجة الوداع بوده، به دست مبارک
علی بن ابی طالب صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بنا نهاده شده است. مولد
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که در آن روزگار دارای
مسجد و بنای عظیمی بوده و مولد
فاطمه سلام‌الله‌علیهم و بیت
خدیجه سلام‌الله‌علیهم از دیگر اماکن شریفی است که از آنها یاد شده است.
۷. ذکر بیان عادات و سنن
مردم از بخش‌های قابل توجه سفرنامه‌ها است. ورثیلانی نیز به شیوه و عادات مردم
مدینه اشاره می‌کند که روزهای پنجشنبه به
زیارت قبر حمزه سیدالشهداء رفته و معمولا
شب نیز در آن جا بیتوته می‌کرده‌اند. حاکم نیز از
علی علیه‌السلام نقل می‌کندکه فاطمه سلام‌الله‌علیهم هر
جمعه قبر عمویش حمزه را زیارت می‌کرد و در آن مکان
نماز گزارده و
گریه می‌کرد.
۸. از بخش‌هایی که در کتب تاریخ نگاری مکه می‌توان مشاهده نمود، ذکر چاه‌ها و چشمه‌هایی است که پیامبر از آنها نوشیده یا
وضو گرفته است. همچنین نام وادی‌های مدینه؛ مانند
عتیق و
بطحان که به هنگام بارندگی
سیل جاری می‌شود را در منابع مختلف می‌توان دید. این بخش‌ها را در اثر حاضر نیز می‌توان مشاهده نمود.
۹. فصول پایانی نیز به مصر و دیدنی‌ها و عجائب آن اختصاص دارد. شهرهای تاریخی
اسکندریه ، طرابلس، تونس و
قسطنطنیه در راه بازگشت نیز توصیف شده‌اند. از جمله دیدنی‌هایی که از آنها یاد شده، مساجد پنجگانه اسکندریه و مناره اسکندریه است. مسعودی در سال ۳۳۳ ق طول این مناره را ۲۳۰
ذراع دانسته است. نویسنده به تناسب بحث مطالب تاریخی و اعتقادی را نیز مطرح می‌کند. او
فتح مصر را توسط
عمر از عجائب می‌شمارد و فضایل خلفا را مطرح می‌کند. او فضایل
امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام را به تفصیل ذکر می‌کند. در بخشی از آن می‌خوانیم: «او اولین کسی بود که در کودکی [[|اسلام]] آورد و اولین کسی بود که با رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
نماز گزارد و در تمامی مشاهد جز
غزوه تبوک با وی بود و در حالی که نه ساله بود
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به اهل
بهشت بودن او
شهادت داد و دخترش فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم را به او تزویج نمود». ورثیلانی درباره خلفا بیشتر به
غزوات آنها پرداخته است؛ اما چند صفحه از سفرنامه اش را به ذکر فضایل علی علیه‌السلام اختصاص داده که حاکی از حب وی نسبت به آن بزرگوار می‌باشد.
محمد بن ابی شنب مصحح کتاب، در تصحیح آن از چهار
نسخه خطی و چاپی استفاده کرده است؛ اما به
اعتقاد برخی از نویسندگان؛ مانند
مختار فیلالی به رغم تلاش باز هم عبارات
تحریف شده، در
کتاب وجود دارد و فقراتی از آن را در بعضی از نسخ نمی‌توان یافت و در نسخی دیگر نیز به لحاظ مکانی متفاوت است که شک عدم صدور به قلم مؤلف را تقویت می‌کند؛ چرا که بعضی از مورخین به اغراض معینی برخی عبارات را خذف و یا می‌افزودند. این
تحریفات سبب ابهام معلومات تاریخی شده است. مصحح نیز در فقرات پایانی مقدمه به اشکالات فراوانی که پس از مراجعه به نسخ مختلف امکان اصلاح آنها فراهم نشده است،
اعتراف دارد. در پانوشت که به قلم مصحح است تنها اختلاف نسخ دیده می‌شود. در ابتدای جلد اول مقدمه‌ای به قلم مصحح و پس از آن بیوگرافی مؤلف به نقل از یکی از نسخ
سفرنامه ذکر شده است. فهرست مطالب هر دو مجلد در انتهای جلد دوم آمده است.
حسین بن محمد ورثیلانی.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
