الخطاب القرآنی دراسة فی العلاقة بین النص و السیاق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الخطاب القرآنی دراسة فی العلاقة بین النص و السیاق اثر
خلود العموش مباحث
علوم قرآنی را از منظری تازه مورد بررسی و کنکاش قرار داده است.
نهاد الموسی که استاد
خلود العموش و بر اثر حاضر پیش گفتاری آورده‌اند در آن از ویژگیها و هدفی که مؤلف در تدوین این اثر دارد می‌نویسند «کتاب دکتر دربردارنده و
استقراء کامل و فراگیری نسبت به قرائت و فهم پیشینیان و نوگرایان در خصوص مقوله تحلیل
پیامهای قرآن می‌باشد. او با بهره برداری روشنی از گفتارهای دو گروه، پنجره‌ای تازه در تحلیل ارتباط بین
خطاب و
سیاق گشوده است. این اثر با اینکه به قرائت پیشینیان به صورت یک میراث ارزشمند و اصیل توجه داشته است ولی در عین حال از یک تحلیل خطاب نو تغذیه می‌کند که حاکی از جسارت احتیاطآمیز و دقت محقق آن دارد. دکتر در حالی که به معیارهای ثابت که در میراث گذشتگان چنگ می‌زند ولی در عین حال به خودی روشن آراسته است که فرزانگی را گمشده مؤمن می‌داند. گویی دکتر خلود گفته کسانی را که می‌گویند پیشینیان چیزی برای آیندگان واننهادند تا ارائه کنند، رد می‌کند و عقیده دیگری را مطرح و می‌پذیرد که پیشینیان مطالب بسیاری برای آیندگان به ارث گذاشته‌اند.»
این پژوهش از یک مقدمه، سه فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. در مقدمه، مؤلف به معرفی اثر خود می‌پردازد.
فصل اول: چارچوب نظری پژوهش
فصل دوم: پیام قرآنی در
سوره بقرهفصل سوم: پیام قرآنی در سوره بقره در چارچوب متن و کرانه‌های سیاق خاتمه مشتمل بر نتایج مباحث کتاب است.
فصل اول که چارچوب نظری پژوهش است دارای چهار بحث است.
به تعریف اصطلاحات سه گانه
نص ،
سیاق و
خطاب از دیدگاه علمای گذشته و جدید می‌پردازد و سپس تاثیرگذاری آنها را بر یکدیگر مطرح می‌کند. فقهاء و علمای گذشته حکم نص را به کلام ثابت و واضح که احتیاج به تاویل نداشته باشد معنا کرده‌اند. و خطاب در دو چارچوب لغوی و غیر لغوی (عادات معرف و...) مورد بررسی قرار می‌گیرد و الفاظ دیگری که به جای سیاق می‌توان استعمال نمود الفاظ مقام،
مقتضی الحال و تالیف وعد... است.
به نظریه ارتباط بین نص و سیاق در بررسیهای غربیان و نقش غربیان در شکل گرفتن و ایجاد نظریه ارتباط بین نص و سیاق در عرصه‌های گوناگون زبان پژوهی به ویژه متن شناسی چنانکه نقش زبان شناسی اجتماعی و زیرمجموعه‌های آن در ایجاد و تغذیه آن توضیح داده شده است همچنین مراحل گوناگون تحول این نظریه در عرصه‌های علم دلالت، استعمال،
فقه لغت و میدان نقد و
بلاغت جدید و بررسیهای روش مندانه آشکار ساخته است. سپس از چشم اندازهای این نظریه از نگاه زبان شناسی توصیفی و خطاب شناسی پرده برداشته و تلاشهای دانشمند فان دیک بنیان گذار متن شناسی را مورد نظر قرار داده است در اثر فان دیک بنام النص و السیاق، اقتراحات.... لازم برای تطور لغت مورد بحث قرار گرفته است.
به نظریه ارتباط بین نص و سیاق در پژوهش‌های عربی می‌پردازد در این بحث چشم اندازهای این نظریه و ابعاد آن در عرصه‌های
لغت و
نحو ،
نقد و
بلاغت و عرصه
علوم قرآن ،
اصول فقه و
علوم تفسیر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
به تجارب روش شناسی پرداخته می‌شود و از پروژه فکری
ادوارد سعید و
نصر حامد ابو زید صحبت می‌شود. ادوارد سعید در کتاب متن، منتقد و جهان، متن گرایی را تا حدودی خمیرمایه رازآلود و ضدعفونی شده نظریه ادبی می‌شمرد. او نقد صرفا مبتنی بر متن را رویکردی در خدمت قدرت می‌داند. چرا که این گونه از نقد، با قراردادن متن در چارچوبهایی ادبی و کارشناسانه و مجزا کردن آن از واقعیت اجتماعی و سیاسی به اصطلاح آن را پالایش متن می‌داند. تجربه دیگر مربوط به
ابو زید متفکر مسلمان مصری است پروژه فکری
ابو زید در دو کتاب او به نامهای معنای متن (مفهوم النص) و متن، قدرت و حقیقت (النص و السلطة و الحقیقة) مطرح شده است. ایشان یک نوآوری دارد و آن این است که گفته، قرآن یک متن و محصول فرهنگی است. همانطور که می‌توانیم بقیه متون را تحلیل زبان شناسانه کنیم، باید بتوانیم قرآن را هم تجلیل زبان شناسانه نمائیم. خداوند سبحان هنگام فرستادن
وحی بر
پیامبر -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -نظام زبانی مخصوص همان نخستین گیرنده وحی را برگزیده است. گزینش زبان، انتخاب یک ظرف خالی نیست. زبان مهم‌ترین ابزار هر قوم، در فهم و نظام بخشی
جهان است. بر این اساس، نمی‌توان درباره هیچ زبانی جدا از فرهنگ و واقعیت آن سخن گفت و به همین لحاظ نمی‌توان از متنی منفصل از فرهنگ و واقعیت سخن گفت چرا که هر متنی در چارچوب نظام زبانی فرهنگ خود قرار دارد یعنی قرآن، نخست درفرهنگ شکل گرفته و سپس به فرهنگ شکل داده است به گمان او اساس کتابهای او همین مسئله تاریخ مندی و زمان مندی متن قرآن و ارتباط
وثیق آن با فرهنگ منتسب به آن است. او معترف است که در تمام این مراحل، از تحلیل‌های زبانی، زبان شناختی و فرهنگی- مردم شناختی بهره برده است و از سوی دیگر، کتاب خود را، کتابی سنتی می‌داند یعنی هم به موضوعی کهن در میراث اسلامی می‌پردازد و هم مواد و
مصالح اصلی آن عمدتا متون و نظریات تدوین یافته در سنت گذشته ریشه دارد برای همین است که اثر او را اثری نواندیشانه و جدید می‌توان به شمار آورد.
فصل دوم با عنوان پیام قرآنی در
سوره بقره ، دارای چهار بحث است.
از ابزارهای روش شناختی و نظری در ایجاد تصویر از پیامهای قرآنی در سوره بقره از نظر گذشتگان و پیشینیان که در خلال چارچوب نظری پژوهش که ارتباط بین متن
سوره و سیاق آن مطرح شد، استفاده می‌کنیم که در بحث اول، قرائتی از کتابهای علوم قرآنی آورده شده است که مشخصات این سوره از جمله
مدنی بودن، ۲۶۸ آیه، سوره دوم قرآن به ترتیب مصحف کنونی و سوره اول از اقسام طویل سور، جایگاه این سوره از نظر ارزش ذکر می‌شود. این سوره از یک مقدمه و سه قسم و یک خاتمه تشکیل شده است. مقدمه، از آیه ۱ تا ۲۰ می‌باشد که بعد از حروف الم مردم به سه گروه
متقین ،
کافرین و
منافقین تقسیم می‌شوند.
وصف متقین در ۴ آیه، وصف کافرین در ۲ آیه و ۱۳ آیه دیگر در وصف منافقین می‌باشد. پس قسم اول از آیه ۲۱ تا آیه ۱۶۷ ادامه می‌یابد که به موضوع
تقوی و طریق سلوک آن و بحث
عبادت و
توحید تاکید می‌کند. و بعد از آن قسم دوم که از آیه ۱۶۸ تا ۲۰۲ ادامه و موضوعات آنها می‌پردازد و قسم سوم از آیه ۲۰۲ تا ۲۸۴ می‌آید که این آیات به بحث دعوت به
اسلام می‌پردازد. پس بحث سیاق مقامی (خارجی) در سوره بقره مطرح که عبارت از
زمان و
مکان نزول این سوره، و مراحل آن، اسباب نزول، مخاطبین این سوره و موضوع خطاب می‌پردازد. بعد از این مقام، بحث سیاق داخلی سوره بقره در کتب
علوم قرآن پرداخته می‌شود و در این بحث مناسبت بین آیات و سوره مورد کنکاش از نظر روابط عقلی، ذهنی و لغوی بررسی می‌شود.
این فصل، نظریه ارتباط بین متن سوره بقره با سیاق آن در کتب تفسیر آورده می‌شود. فهم متن قرآن بردانستن دانش لغت، آگاهی از وضع لغوی و معانی الفاظ،
علم اشتقاق و
تصریف که همگی مربوط به واژه‌های منفردند در مرتبه بعد، اطلاع از قواعد
نحو و دستور زبان قرار دارد. بعد از اینها آخرین دانش زبانی مورد نیاز، علم
بلاغت شامل
معانی ،
بیان و
بدیع است که با دانستن این علوم و تبحر در آنها، خواننده قدرت کشف معانی متن قرآنی را می‌یابد ولی اینها در علیات فهم کافی نیست بلکه معرفت به علم احوال بشر، سنن خداوند در مورد
انسان و
قصص قرآنی ناظر به احوال جوامع و پیامبران نیز لازم است و مادامی که مخاطب نتواند از پیام آنچه که مربوط به این قضایا را بفهمد قادر به فهمیدن متن نیست و این ضرورت شناخت سیاق مختلف اجتماعی برای فهم متن قرآنی لازم است. که این بحث در دو قسمت نص و سیاق لغوی و خطاب و سیاق با زیرمجموعه‌های آن برای فهم متن
سوره بقره و ارتباط
نص با سیاق بیان می‌شود.
نظریه ارتباط بین متن
سوره بقره و
سیاق آن در
قرائت و فهم کتب
اصول فقه است. علماء اصول خطاب را به اعتبار سامع به
نص ، ظاهر و مفسر تقسیم نموده‌اند. مثال برای ظاهر آیه «احل الله البیع و حرم الربوا» و مثال بر مفسر «اقیموا الصلوة و آتوا الزکوة و کتب علیکم الصیام» که الفاظ صلوة، زکوة و صیام با اقوال و افعال متواتر، پیامبر -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -تفسیر و بر دلالت لفظ بر معنا قطعی شده‌اند. اما قسم خفی الدلالة از اقسام مشکل است که درک فهم معنا احتیاج به نظر و
اجتهاد دارد که مثال آن آیه «فاتو احرثکم انی شئتم» است که این بحث در مباحث مخاطب، نص و سیاق، سیاق مقامی و فهم متن و دلالت خطاب بر حکم با اشاره آمده است.
با عنوان نظریه ارتباط بین متن سوره بقره و سیاق آن در کتب اعراب
قرآن آمده است. و در این مبحث ملاحظاتی که در رابطه با سوره بقره در کتب اعراب قرآن و بعضی از کتب
نحو و
لغت در خصوص ارتباط بین
نص و سیاق این سوره بطور عموم ذکر شده است را بیان می‌کند.
فصل سوم که با عنوان پیام قرآنی در سوره بقره در چارچوب متن و کرانه‌های سیاق آمده درصدد بیان تلاشی است برای قرائتی نو نسبت به برخی از مفردات نظریه ارتباط بین متن و سیاق در خصوص سوره بقره از جمله موضوع متن، عنوان متن در پرتو نظریه سیاق، متن و اولین برداشت از آن و متن و مخاطبان اینها تنها نمونه‌هایی از پیام سوره بقره است نه تمام پیام آن.
مروری از بحثهای کتاب است که به طور اختصار بیان شده است و آن اینکه هر سخن دارای کارکردی اجتماعی است که این کارکرد از نظام خاصی پیروی می‌کند و نمی‌توان آنرا جدای از سیاق که سخن در آن واقع شده است بررسی کرد لذا بر فهم یک متن علاوه بر دانش‌های متن شناختی باید عناصر جدیدی دیگر به آن بیافزایم که بحث از تعریف
نص ،
خطاب و سیاق شروع و سپس سیاق به دو نوع سیاق لغوی و .. تقسیم و بحثهای آن بطور مفصل ذکر شد. آنچه در پایان باید به آن توجه کرد مصادر و منابعی فراوانی است که مؤلف در نگارش این اثر از آنها استفاده نموده که شامل مصادر قدیمی و جدید هم به
زبان عربی و
غیر عربی است. از کتب تفسیر، کتاب
تفسیر کشاف از
زمخشری ،
جامع البیان طبری ،
تفسیر الکبیر فخر رازی می‌باشد و از کتب جدید از مؤلفان
صلاح فضل، سلام مسدی، نهاد الموسی، محمد مفتاح، نصر حامد
ابو زید، عبدالله غدامی، احمد متوکل، حسان، سعید یقطین و عبد القادر
فهری و... می‌توان نام برد علاوه بر اینها از کتب نحو به ویژه کتب اعراب قرآن، معاجم و کتب نقد استفاده نموده است.
در پایان کتاب فهرست کامل مصادر و مراجع زبان عربی و انگلیسی، پایان نامه، دانشگاهی، دائرة المعارف‌ها مقالات و مجلات که از آن در تدوین این کتاب مورد استفاده قرار گرفته آمده است و در آخر فهرست مطالب درج شده است.
۱- معنای متن، ترجمه کتاب مفهوم النص،
ابو زید، ترجمه مرتضی کریمی نیا ۲- کتاب النص، النقد و العالم، ادوارد سعید ۳- گزارش سفر به هلند، دکتر سید صادق حقیقت ۴- مقدمه و متن کتاب
نرم افزار مشکاة الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
