الحج فی الشریعة الاسلامیة الغراء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «الحج فی الشریعة الاسلامیة الغراء»، در
فقه استدلالی و مبحث
حج ، توسط حضرت آیت‌الله
جعفر سبحانی در پنج جلد و به
زبان عربی تالیف شده است.
تفصیل مطالب حج در این کتاب از ویژگی‌های آن به حساب می‌آید که می‌توان گفت مؤلف از هیچ مطلبی پیرامون حج فرو گذار نکرده است.
مؤلف، در جلد اول کتاب ابتدا مقدمه‌ای را در باره حج بیان نموده، سپس به نامه آیت‌الله بروجردی خطاب به
سفیر عربستان سعودی در
سال ۱۳۷۴ ق، اشاره کرده که مربوط به حج می‌باشد.
بررسی لغوی و اصطلاحی کلمه حج، مطلب دیگری است که مؤلف قبل از ورود در مسائل باب
حج ، مورد توجه قرار داده است.
بعد از مقدمات فوق بیست و هفت فصل در کتاب مطرح گردیده که همگی در راستای بیان جزئیات، اقسام و حواشی این
واجب الهی می‌باشند.
اولین مطلب در این فصل، به رکن دین بودن حج اشاره دارد؛
امام باقر علیه‌السّلام در این باره فرموده: «بنی الاسلام علی خمس علی الصلاة و الزکاة و الحج و الصوم و الولایة».
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیز فرموده: «بنی الاسلام علی خمس شهادة ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة و الحج و صوم رمضان». مطلب بعدی در باره وجوب حج که معرکه آرای فقها می‌باشد، این است که آیا حج در تمام
عمر فقط یک بار واجب می‌شود یا در هر سالی که شخص شرایط حج را داشته باشد، واجب خواهد بود؟ اکثریت قریب به اتفاق بزرگان، به مره واحده بودنش
فتوا داده‌اند.
فوریت حج بعد از تحقق شرایط آن و لزوم تهیه
مقدمات حج دو مسئله‌ای هستند که در همین فصل مورد بررسی واقع گردیده‌اند.
این فصل در شرایط وجوب
حجه الاسلام است که عبارتند از:
کمال ؛ یعنی بالغ و
عاقل بودن
مکلف ،
حریت و
استطاعت .
بیشترین مباحث در این باره، راجع به
استطاعت می‌باشد؛ مرحوم
سید محمد کاظم یزدی در متن
عروة الوثقی فرموده:
استطاعت از حیث
مال و
صحت و قوت بدن و نیز باز بودن راه و
سلامت آن و وسعت وقت و کفایت آن می‌باشد.
از جمله مسائل اختلافی و مهم در مورد
استطاعت عقلیه یا
شرعیه بودن آن است.
استطاعت عقلی یعنی
مکلف به هر طریق ممکن خود را مهیای این
سفر کند و لو با
گدایی پول جمع کردن و پیاده رفتن و امثالهما و
استطاعت شرعی، به این صورت است که فقط با حصول شرایطی که شرع مقدس معین کرده حج بر
انسان واجب می‌گردد.
این فصل در باره وجوب
حج با
نذر و
عهد و
قسم می‌باشد که مؤلف در قدم اول معانی لغوی و اصطلاحی اینها را مورد بررسی قرار داده است.
شرایط نذر کننده، عهد کننده و قسم خورنده، مطلب دیگر این فصل است که عبارتند از:
بلوغ و
عقل و
قصد و
اختیار .
مسائلی که تعدادشان به سی و چهار مسئله می‌رسد و جزئیات این موارد را روشن می‌کنند در ذیل آمده‌اند.
این فصل در
نیابت است. نیابت در
حج اگر از طرف
میت باشد در
مستحب و واجبش بدون هیچ اختلافی جاری می‌گردد اما اگر از طرف
انسان زنده باشد در مستحبی جاری است، ولی در مورد حج واجب فقط در بعضی صور صحیح است که در کتاب مورد اشاره قرار گرفته‌اند. شرایط نایب و منوب عنه، از جمله مسائل مطرح شده در ذیل این مبحث می‌باشند.
یکی از مسائل مهم این بخش تمام شدن حج
نایب است و اینکه تا چه مرحله‌ای اگر نایب پیش برود و بعدش بمیرد یا به دلایل مطرح شده، ناقص بماند، حج از
ذمه منوب عنه ساقط می‌گردد؟
این فصل در باره وصیت به حج می‌باشد؛
وصیت به حج به دو صورت قابل تصور است:
اول اینکه
موصی ، بر گردن خود
حج واجب؛ یعنی
حجة الاسلام داشته که به هر دلیلی به جا نیاورده است.
دوم اینکه چنین حجی بر ذمه اش نبوده و از باب
استحباب چنین وصیتی را کرده است.
در صورت اول اختلافی بین فقها نیست که مخارج حج چنین شخصی از اصل مالش؛ یعنی قبل از تقسیم
ارث آن برداشته می‌شود.
در ششمین فصل از فصول کتاب، حج مستحبی مورد بحث می‌باشد.
حج
مستحبی بدین معناست که شخص فاقد شرایط نیز می‌تواند حج به جا آورد که در این صورت حج مستحبی بوده و باید بعدها در صورت حصول شرایط
حج ، حجه الاسلام را به جا بیاورد.
از دیگر مستحباتی که در این جا مطرح شده، این است که شخص همیشه به هنگام خروج از
مکه نیت بازگشت داشته باشد که آثار و برکات فراوانی بر این امر مترتب است.
سیزده مسئله هم در این فصل مطرح شده است.
این فصل در اقسام
عمره می‌باشد که گفته شده عمره نیز مانند
حج به سه قسم واجب اصلی و عرضی و مستحبی تقسیم می‌گردد.
عمره نیز مانند حج بر هر مکلفی که شرایطش را داشته باشد در عمرش یک بار واجب می‌گردد.
کفایت عمره
تمتع از عمره مفرده و وجوب عمره با
نذر و
عهد و قسم، مسائل دیگری هستند که در ذیل این بخش مورد بررسی فقهی واقع شده‌اند.
تمتع، قران و افراد انواع حج هستند که بسته به شرایط مکلف به لحاظ مکان زندگی، بر او واجب می‌گردند؛ به این صورت که حج
قران و افراد بر مجاورین و نزدیکان به
مکه واجب می‌شود و حج
تمتع بر کسانی که از
مکه فاصله دارند.
در این فصل طبق روال غالب کتاب‌های مفصل فقهی، اعمال حج تمتع؛ یعنی:
احرام از
میقات ، دخول در مکه،
طواف به دور
کعبه ، خواندن دو رکعت
نماز در مقام، سعی بین
صفا و
مروه به تعداد هفت بار،
طواف نساء و
تقصیر بازگویی شده است.
این فصل در باره مواقیت است. مواقیت به معنی مواضعی می‌باشد که برای
احرام معین گردیده‌اند. این لفظ در نظر صاحب عروه
حقیقت متشرعه می‌باشد که در هر صورت آنچه از اخبار به دست می‌آید، اختصاص ده نقطه برای آغاز اعمال حج می‌باشد.
مؤلف ابتدا لفظ میقات را به لحاظ لغوی و اصطلاحی تبیین کرده، سپس به عدد میقات‌ها اشاره می‌نماید.
احکام مواقیت عنوان فصل یازدهم می‌باشد که در نه مسئله مورد بررسی واقع شده‌اند.
حکم احرام قبل از
میقات و عدم کفایت گذشتن از میقات در حال
احرام ، فروعی هستند که در ذیل اولین مسئله این فصل مورد بررسی مؤلف قرار گرفته‌اند.
مقدمات احرام، مطلبی است که در این فصل تشریح گردیده است.
در رابطه با واجب بودن برخی از مقدمات مزبور، اقوالی وجود دارد که مؤلف توضیحات مفصلی راجع به آنها داده است.
آخرین فصل در جلد دوم کتاب، در کیفیت احرام است که مؤلف ابتدا سه مؤلفه را مورد توجه قرار داده که عبارتند از:
۱- احرام در کلمات اهل
لغت .
۲- حقیقت احرام در لسان روایات و کلمات اصحاب.
۳- چگونگی تعلق نیت به
احرام .
در جلد سوم کتاب تنها یک فصل وجود دارد که نشان از تفصیل آن می‌باشد؛ در این فصل که موضوعش تروک احرام است
، بیست و چهار مطلب مورد بررسی می‌باشند به این شرح: صید، وطی
زنان ،
ایقاع عقد برای خود یا دیگری،
استمنا ، عطر استعمال کردن، پوشیدن لباس‌های دوخته شده، سرمه کشیدن، نگاه در آیینه، پوشیدن چیزی که روی پا را کلا بپوشاند و...
این فصل، در باره طواف است. طواف به معنی چرخیدن هفت دور به دور
کعبه می‌باشد که البته با شرایط و آدابی همراه است.
مؤلف، چهار فرع را در این جا مورد توجه قرار داده که عبارتند از:
۱- طواف اولین
واجب از واجبات عمره است.
۲- هفت دور باید باشد.
۳- طواف رکن عمره است.
۴- وقت فوت آن عبارت است از ضیق شدن زمان آن.
این فصل در باره سعی بین
صفا و
مروه می‌باشد که در سیزده مسئله بررسی شده است.
این فصل در باره تقصیر؛ یعنی کوتاه نمودن قسمتی از ناخن و موی
سر یا
صورت یا
شارب می‌باشد. فروعات این مسئله هم عبارتند از:
وجوب و کیفیت
تقصیر و عدم کفایت
حلق از تقصیر در عمره.
این فصل در باره وقوف در
عرفات می‌باشد و مشتمل بر هفت مسئله است.
وقوف در
مشعر هم که بعد از
وقوف در
عرفات است و از طلوع
فجر روز
عید قربان تا
طلوع خورشید انجام می‌شود، عنوان این فصل می‌باشد.
واجبات منی هم عنوان فصل بیستم است که عبارتند از: رمی
جمره عقبه ،
قربانی و
حلق و
تقصیر . در مورد حلق و تقصیر فروعاتی مطرح است از جمله اینکه وجوب حلق تنها بر عده‌ای از حاجیان که اولین بارشان است و مرد هستند واجب می‌شود.
در این فصل اعمالی که بعد از
منی واجب شده‌اند تا حج شخص تکمیل شود، در قالب سیزده مسئله بررسی شده‌اند.
مسائل نه گانه‌ای هم در فصل بیست و دوم که در باره بیتوته در
منی است، مطرح شده که در واقع بعد از تمام شدن اعمال
حج در
مکه صورت می‌گیرد.
رمی جمرات ثلاثه؛ یعنی
جمره اولی ،
جمره وسطی و جمره عقبه در روز شب‌هایی که باید در آن جا بیتوته شود، در فصل بیست و سه مطرح می‌باشد.
صد و حصر در مورد کسی می‌باشد که یا دشمن
اجازه انجام اعمال
حج و عمره را به وی نمی‌دهد یا به واسطه مرضی که دارد قادر به انجام اعمال نیست؛ به اولی مصدود و به دومی محصور گفته می‌شود.
عمره مفرده، موضوع فصل بیست و پنجم است که از هشت عمل تشکیل یافته است؛ این اعمال عبارتند از:
نیت ،
احرام ،
طواف با دو
رکعت نماز طواف ،
سعی ،
تقصیر و
طواف نساء با دو رکعت نمازش.
فصل بیست و ششم در باره حج افراد است که دارای دو
میقات می‌باشد و فصل بعدی اش در باره
حج قران است که با شرحی از سوی مؤلف در باره اختلاف نظر علما در معنی قران همراه است.
مؤلف، در خاتمه‌ای که برای مباحث حج نوشته، به تفصیل تفاوت‌های بین
اقسام ثلاثه حج ؛ یعنی قران، افراد و
تمتع را مورد بررسی قرار داده است.
رساله حول توسعه المسعی توسعه مسعی یکی، از مباحث مبتلابه روز است که با اقدام دول
عربستان سعودی در توسعه این مکان مقدس و طبقاتی کردن آن مورد بحث و بررسی علمای فرق گوناگون اسلامی واقع شده است.
مؤلف نیز در این جا وارد عمل شده و رساله‌ای را در موضوع فوق تالیف نموده که در آخر کتاب آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
مؤلف، در جلد اول کتاب ابتدا مقدمه
