التعلیقة علی الرسالة الصومیة (للشیخ البهائی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «التعلیقة علی الرسالة الصومیة» تعلیقات مرحوم علامه
محمد اسماعیل مازندرانی خواجویی بر رساله صومیه مرحوم
شیخ بهایی است. این کتاب تقریبا در اواسط
قرن دوازدهم هجری و به
زبان عربی تالیف گردیده است.
کتاب، بعد از مقدماتی که از سوی ماتن و شارح نوشته شده و پس از بیان اموری که اجتناب از آنها بر روزه دار واجب است، در هشت فصل و یک خاتمه تنظیم شده است: فصل اول در باره اموری است که
روزه تحقق پیدا نمی‌کند مگر با امساک از آنها. فصل دوم در باره روزه‌های
واجب است. فصل سوم در باره
روزه‌های مستحب است. فصل چهارم در باره
روزه‌های حرام است. فصل پنجم در باره اموری است که در
نیت روزه معتبر می‌باشند. فصل ششم در مورد کسانی است که روزه آنها صحیح نمی‌باشد. فصل هفتم در مورد
مستحبات شب‌های
ماه رمضان است. فصل هشتم در باره اموری است که برای روزه دار
مکروه می‌باشد. خاتمه کتاب نیز در باره مزیت‌های ماه رمضان است.
از آن جایی که مرحوم شیخ بهایی،
شخصیتی ریاضی و عقلی دارد فلذا در رساله صومیه اش نیز با یک روال منطقی و ریاضی مباحث را پیش برده است و همان گونه که ملاحظه می‌گردد مبنای مباحثش در کتاب، عدد دوازده می‌باشد. در مقدمه شیخ بهایی، تعلیقه‌ای از سوی مؤلف ذکر شده که اشاره به نوع ورود وی در بحث و براعت استهلالی است که در مقدمه به کار برده است، بعد در مورد اکل و شرب که اولین مبطلات روزه در کتب فقهی به حساب می‌آیند، کلامی از ماتن نقل شده که
ابن جنید را مخالف با قول مشهور که خوردن و آشامیدن عادی و غیر عادی را مبطل روزه دانسته‌اند، شمرده است.
۱. در اولین فصل، تحقق
روزه منوط به
امساک از امور دوازده گانه‌ای شده است که عبارتند از:
اکل و شرب، انزال
منی، ادخال
حشفه در قبل یا دبر، باقی ماندن بر
جنابت به طور عمدی تا
صبح، صبح کردن
جنب با خواب اول، صبح کردن جنب با
خواب دوم بنا بر اینکه
غسل خواهد کرد به گمان اینکه بیدار می‌شود، صبح کردن جنب با خواب سوم حتی به قصد
غسل، رساندن
غبار به
گلو، فرو بردن تمام
سر در
آب، قی کردن و
دروغ بستن به
خداوند. مؤلف از
المختلف مرحوم
شیخ طوسی نقل می‌کند که
سید مرتضی را به همراه ابن جنید مخالفان این قول مشهور شمرده است، زیرا آنها بلعیدن غیر متعارف را غیر متنافی با روزه دانسته‌اند و گفته‌اند: مثلا خوردن
یخ، چون خوردن متعارف نیست، اشکالی به روزه نخواهد رساند.
۲. در مورد انزال منی هم گفته‌اند: فعلی که در این
شخص خاص، باعث نزول منی می‌گردد، برای روزه اش مخل خواهد بود، مانند فکر جماع. مؤلف در ذیلش می‌فرماید: اگر
شخص طوری است که با
خیال جماع منی از وی انزال می‌شود، در این صورت تصور جماع و انزال منی باعث بطلان روزه اش خواهد بود و الا خیر. در مورد
ایلاج و ادخال حشفه هم که باعث بطلان روزه می‌شود، مقدار و حد حشفه توسط مؤلف
مشخص شده است؛ ایشان
حشفه را سر
آلت مرد معرفی می‌کند که
ختنه از آن جا صورت می‌گیرد. این حشفه چه در قبل
زن و چه در دبر زن یا
مرد وارد شود، باعث
بطلان روزه می‌گردد و لو انزالی هم در کار نباشد. تاکیدی هم از مرحوم شیخ طوسی بر لزوم
کفاره و
قضا بر کسی که آلتش را در قبل یا دبر زن یا
مرد وارد کرده باشد نقل شده است.
مرسله علی بن حکم از
امام صادق علیه‌السلام که فرموده: «اذا اتی الرجل المراة فی الدبر و هی صائمة لم ینقض صومها و لیس علیها غسل»، هم سندش منقطع است و هم
فقها از آن اعراض نموده‌اند. بقا در حال
جنابت برای جنب تا صبح صور مختلفی دارد که بستگی به تعداد دفعات خواب بعد از جنب شدن دارد. اصل مسئله جواز مباشرت با
زنان در شب‌های
ماه رمضان هم دلیل واضح قرآنی دارد که عبارت است از
آیه ۱۸۷
سوره بقره. «احل لکم لیلة الصیام الر فث الی نسائکم هن لباس لکم وانتم لباس لهن علم اللـه انکم کنتم تختانون انفسکم فتاب علیکم وعفا عنکم فالآن باشر وهن وابتغوا ما کتب اللـه لکم وکلوا واشر بوا حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر ثم اتموا الصیام الی اللیل ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها کذلک یبین اللـه آیاته للناس لعلهم یتقون» «آمیزش جنسی با همسرانتان، در شب روزهایی که روزه می‌گیرید،
حلال است. آنها
لباس شما هستند؛ و شما لباس آنها (هر دو
زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید).
خداوند می‌دانست که شما به خود
خیانت می‌کردید؛ (و این کار ممنوع را انجام می‌دادید؛) پس
توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آنها آمیزش کنید، و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته، طلب نمایید! و بخورید و بیاشامید، تا رشته سپید صبح، از رشته سیاه (
شب) برای شما آشکار گردد! سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید! و در حالی که در
مساجد به
اعتکاف پرداخته‌اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید! خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن می‌سازد، باشد که پرهیزکار گردند! »
۳. نکته‌ای هم در رساندن غبار به عنوان یکی دیگر از مبطلات روزه وجود دارد که آن هم قید غلظت آن می‌باشد؛ یعنی غبار در صورتی که غلیظ باشد، باعث ابطلال روزه می‌گردد. در الحاق بخار و دود به غبار، مؤلف اشکال کرده و آن را نپذیرفته است؛ وی در توضیح این عدم پذیرش می‌فرماید: منظور از غبار که رساندنش به حلق باعث ابطلال روزه می‌باشد، هوای آمیخته با
خاک است در حالی که بخار هوای آمیخته با ذرات آب بوده و دود ذرات آتش مخلوط با هوا می‌باشد؛ آنچه که از آن نهی شده، مورد اول می‌باشد و الحاق دو مورد دیگر بدان قیاس است که بطلانش واضح است.
۴.
ارتماس یکی دیگر از مبطلات روزه است که منظور از آن فرو بردن سر در داخل آب می‌باشد و لو اینکه بدن بیرون از آب قرار گیرد.
روایت‌های زیادی هم بر این معنا دلالت دارند، مانند
صحیحه حریز از امام صادق علیه‌السلام که فرموده: «لا یرمس الصائم و لا المحرم راسه فی الماء».
۵. در مورد قی نیز ماتن می‌فرماید:
وجوب قضا، قطعی می‌باشد البته بعضی هم با
کفاره گفته‌اند که معلوم می‌شود نظر خودش قضای تنها می‌باشد.
مؤلف نیز از اصحاب
اتفاقی را نقل می‌کند که حاکی از عدم بطلان روزه در صورت قی غیر عمدی می‌باشد.
۶. آخرین مورد از
مبطلات روزه دروغ بستن به خداست که
شیخ بهایی بستن دروغ به
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیهم السلام را هم بدان ملحق کرده است.
در این فصل دوازده روزه به عنوان روزه‌های واجب شمرده شده‌اند که عبارتند از:
روزه ماه رمضان،
قضای روزه ماه رمضان، روزه‌ای که
مکلف از طرف دیگری بر عهده می‌گیرد، روزه واجب شده به وسیله
نذر،
عهد یا
قسم،
روزه بدل از قربانی، روزه دو ماه پشت سر هم، روزه‌ای که بر عبد در صورت ظهار یا قتل خطئی واجب می‌شود، روزه هیجده روز پشت سر هم برای کسی که توانایی روزه گرفتن دو ماه پشت سر هم را ندارد، روزه ده روز برای
صید در حال
احرام، روزه نه روز در صید
گاو، روزه سه روز پشت سر هم به جای اطعام ده نفری که در کفاره قضای رمضان بعد از زوال ثابت شده است و روزه روز سوم برای کسی که در حال
اعتکاف دو روز روزه گرفته است.
مرحوم شیخ بهایی دوازده
روز را نام برده است که روزه گرفتن در آن روزها
مستحب می‌باشد. اولین این روزها روز ولادت
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است که دوازده یا هفده
ربیع الاول بودنش محل اختلاف است، اما به قول مؤلف آنچه بین امامیه مشهور است هفدهم این ماه می‌باشد و علتش را روایتی دانسته‌اند که ایام تشریق را
زمان حامله شدن
مادر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بیان نموده است و با احتساب اقل مدت حمل باید هفدهم ربیع الاول را زمان ولادت آن حضرت دانست که در غیر این صورت باید قائل به حضور پانزده ماهه حضرت در بطن مادرش باشیم.
مرحوم شیخ بهایی دوازده روزه را هم به عنوان
روزه‌های حرام شمرده است که اولین آنها
روزه عیدین می‌باشد. تحریم روزه این روز از مواردی است که جمیع علمای اسلامی از
شیعه و
سنی بر آن
اجماع کرده‌اند.
ماتن برای
نیت روزه هم دوازده امر را معتبر شمرده که اولین امر، تعیین سبب روزه می‌باشد، سپس
قصد وجه؛ یعنی اینکه روزه واجب است یا مستحب، لکن مؤلف در آن اشکال کرده، می‌گوید: قصد وجه از امور لازم در نیت نمی‌باشد، بلکه قصد قربت کفایت می‌کند.
در این فصل شیخ بهایی از دوازده طایفه روزه را غیر قابل قبول دانسته که
صبی،
مجنون،
سکران،
کافر،
شیخ و
شیخه از آن جمله می‌باشند، لکن بحثی راجع به صوم صبی و به عبارت بهتر عبادات صبی و شرعیت آن از سوی مؤلف مطرح شده که در واقع رد نظریه شیخ بهایی در مورد صوم صبی می‌باشد.
عبادات و اعمال مستحبی که در شب‌های
ماه رمضان وارد شده در دوازده قسمت مورد اشاره شیخ قرار گرفته که اولین آنها
دعا به هنگام
رؤیت هلال است.
از مکروهات دوازده گانه برای صائم به لمس نسا، انشای
شعر،
سرمه کشیدن و... اشاره شده است.
خاتمه کتاب مشتمل بر مزیت‌های دوازده گانه ماه رمضان نسبت به بقیه ماه‌های سال است؛ مزیت‌هایی مانند نزول
قرآن در آن، اشتمال آن بر
شب قدر و...
نرم افزار جامع فقه اهل البیت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
