التعرّف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التَعرُّف (عنوان مشهورِ التعرّف لمذهب اهل التصوف)،
کتابی مهم در
تصوف به
عربی ، تألیف ابوبکر محمد بخاری کلاباذی،
صوفی و
فقیه حنفی قرن چهارم می‌باشد.
این
کتاب منعکس کننده عرفان زاهدانه (عقاید متشرعانه مبتنی بر مذهب
اهل سنّت ) در اوایل پیدایی
تصوف اسلامی است.
کلاباذی بعد از واقعه قتل
حلاج (متوفی ۳۰۹)، در دوره‌ای که
فقها و دینداران بشدت با
صوفیان مبارزه می‌کردند، برای دفاع از آنان این اثر را تألیف کرد.
او در مقدمه این کتاب
از اوصاف صوفیان حقیقی و بر‌افتادن راه و رسم آنان، بی رغبتی مردم به
معرفت ، بر‌چیده شدن بساط حقیقت، و دعوی‌های پوچ و بی اساس مدعیان تصوف سخن به میان آورده و گفته است که اینان بدعت‌هایی در تصوف گذاشته و نسبت‌های نادرستی به آن داده‌اند.
او توضیح داده که بر آن است تا با تدوین کتابش در بیان طریقت و سیرت مشایخ نامدار تصوف، اسباب آشنایی
سالکان را با تصوف فراهم آورد و ازاین‌رو آن را التعرّف لمذهب اهل التصوف نامیده است.
کلاباذی، همانطور که خودش اشاره کرده، در تدوین این اثر از سخنان و آثار صوفیان پیش از خود بهره برده،
اما نام این آثار را ذکر نکرده است.
التعرّف شامل یک مقدمه و ۷۵ باب است که از آن میان مفصّل‌ترین باب‌ها، باب پنجاه و نهم در موضوع
فنا و
بقا و باب بیست و ششم درباره
کرامات اولیاست.
مؤلف در باب اول به توضیح اقوال بزرگان صوفیه درباره وجه تسمیه صوفیه پرداخته است.
در باب دوم، که به معرفی رجال صوفیه اختصاص یافته، از
امام زین العابدین و
امام باقر و
امام صادق علیهم‌السلام با عنوان نخستین رجال صوفی بعد از
صحابه یاد کرده است.
در باب سوم و چهارم، از صوفیانی نام برده است که رسایلی درباره «
علم اشاره و
علم معاملات » نگاشته بوده‌اند.
باب‌های پنجم تا سی‌ام، جز باب بیست و ششم، به مباحث اعتقادی و کلامی ــ از جمله
توحید و
اسما و صفات و کلام الهی، رؤیت، خلق افعال، استطاعت،
قدر و جبر ــ با نظرگاه
اشعری اختصاص دارد.
در باب‌های سی و یکم تا سی و چهارم، درباره علم تصوف و ماهیت و شروط تصوف و نیز خواطر مطالبی آمده است.
در باب‌های سی و پنجم تا پنجاه و نهم، سخنان بزرگان صوفیه درباره مقامات اهل سلوک، از
توبه و
زهد و
صبر و فقر و
تواضع و
خوف و
تقوا و
اخلاص تا فنا و بقا، نقل شده است.
باب‌های شصتم تا هفتاد و پنجم به بررسی معارف صوفیان همچون معرفت و صفات
عارف و
مرید و مجاهدت و شرح جنبه‌هایی از اخلاق و رفتار صوفیان و ذکر موهبت‌های خاص و عنایات
خداوند اختصاص یافته است.
در بخش آخر کتاب (باب هفتادوپنجم) سماع از نظر عرفا تبیین شده است.
کلاباذی با استناد به آیات
قرآن و
احادیث نبوی و سخنان بزرگان دین و عرفان، به شرح و توضیح مباحث اعتقادی و موضوعات عرفانی پرداخته و گاه اشعاری
عربی و بندرت
فارسی در سخن آورده و کوشیده است تا با
استدلال ، و گاه
تمثیل ، باورهای صوفیان را موافق با اعتقادات اهل سنّت نشان دهد.
وی در اغلب موارد به سخنان عرفای اهل صحو، بخصوص
جُنید بغدادی ، اشاره کرده و در چند مورد نیز از حلاج بدون تصریح به نام او، گاه با تعبیر «بعض الکُبَراء» یا با عنوان «ابوالمغیث»، یاد کرده است.
از التعرّف لمذهب اهل التصوف نسخه‌های خطی متعددی موجود است.
این کتاب ظاهراً نخستین بار در حاشیه احیاء علوم الدین
غزالی در ۱۳۲۱ در
استانبول به چاپ رسیده و پس از آن نیز بارها چاپ شده است.
این کتاب به کوشش عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور در ۱۳۸۰ در
قاهره چاپ انتقادی شد.
آربری نیز این اثر را با عنوان «تعالیم صوفیه» به
انگلیسی ترجمه کرده و در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ در
کیمبریج به چاپ رسانده است.
التعرّف بعدها مورد توجه متصوفه واقع شد و آوازه‌ای بلند یافت، به طوری که درباره‌اش گفته‌اند: «لَولا التعرّف لَما عُرِفَ التصوف» یا «لَولا التعرّف لَبطَلَ التصوف».
اهمیت التعرّف را می‌توان از شروح متعدد فارسی و عربی آن در دوره‌های گوناگون
عرفان اسلامی ، دریافت.
مهم‌ترین شرح التعرّف به فارسی شرح التعرّف لِمذهب التصوف از ابوابراهیم
اسماعیل بن محمد مستملی بخاری (متوفی ۴۳۴) است که نثری ساده و بی تکلف دارد.
از این شرح، که آن را «نورالمریدین و فضیحة‌المُدّعین» و در یکی از نسخه‌ها «کشف المحجوب: شرح التصوف» نامیده‌اند،
چندین نسخه خطی وجود دارد، از جمله نسخه محفوظ در موزه ملی
پاکستان که یکی از قدیم‌ترین نسخه‌های خطی به زبان فارسی است.
شرح التعرّف تاکنون دو بار در
تهران چاپ شده است: در ۱۳۴۶ ش با تصحیح و تحشیه حسن مینوچهر در یک جلد، و در ۱۳۶۳ ش با مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن در چهار جلد.
شخص گمنامی نیز در سده هشتم، شرح‌التعرّف را تلخیص کرده که به کوشش احمدعلی رجائی در ۱۳۴۹ ش در تهران به چاپ رسیده است.
علاءالدین ابوالحسن علی بن اسماعیل بن یوسف تبریزی شافعی (متوفی ۷۲۹) شرحی با عنوان حسن‌التصرّف فی شرح‌التعرّف دارد.
برخی شرحی به همین نام را به خود کلاباذی نسبت داده‌اند.
حسن‌التصرّف علاءالدین تبریزی را علی بن احمد بن محمد منوفی خلاصه کرده است.
از دیگر شروح‌التعرّف، شرح
خواجه عبداللّه انصاری (متوفی ۴۸۱) است و نیز شرحی منسوب به سیدمحمد گیسودراز (متوفی ۸۲۵).
(۱) حاجی خلیفه.
(۲) عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۳) احمد سمیعی، «در باره شرح تعرف، مصحح محمد روشن»، معارف، دوره ۸، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۰).
(۴) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرّف لِمذهب اهل التصوف، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
(۵) اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرّف لِمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
(۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التعرف»، شماره۳۶۲۶.
