التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم تألیف مرحوم استاد علامه
حسن مصطفوی (۱۴۲۶ ه ق)می باشد که یکی از فرهنگهای قرآنی است.
«التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» در چهارده جلد به
زبان عربی یکی از فرهنگهای قرآنی است که به قلم قرآن پژوه و دانشمند کوشا و دانای معاصر مرحوم استاد حسن مصطفوی تالیف پذیرفته است. می‌توان آن را به مثابه
دایرة المعارف قرآنی انگاشت. به توضیح کلمات و شرح آنها پرداخته، نوعی تفسیر ضمنی و محتوایی را در بر دارد. این کتاب یکی از بزرگترین فرهنگهای قرآنی معاصر است و در سال ۱۳۶۲ ش به عنوان کتاب سال جمهوری
اسلامی ایران از طرف
وزارت ارشاد اسلامی برگزیده گردید.
مؤلف محترم در آغاز مقدمه می‌نویسد: «چون بهره برداری و استفاده از حقایق
معارف و
احکام و آداب
قرآن منوط به فهم و درک کلمات و مفردات قرآن به صورت تحقیقی و عمیق می‌باشد، پس ضرورت دارد نخست سعی و کوشش در راه درک و فهم این کلمات و مفردات را انجام دهیم و بین مفاهیم حقیقی و مجازی آن تشخیص و تمییز قائل گردیم، آنگاه به
تفسیر بپردازیم. کتب لغت موجود نیز در این زمینه تعیین کننده نمی‌باشند.»
از مقدمه مصنف می‌توان برداشت کرد که ایشان با مبنا و اعتقاد خاصی تحقیق خود را دنبال کرده است، جهت آشنایی با این مبانی به ذکر خلاصه‌ای از آنها مبادرت می‌کنیم.
۱- ترادف حقیقی به معنای توافق دو لفظ در معنای واحد در جمیع خصوصیات، در کلام
عرب و خصوصا در قرآن یافت نمی‌شود. هر لفظ مترادفی، تفاوتی با الفاظ دیگر به ظاهر مترادف دارد که در ذیل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.
۲- مواد الفاظ و هیئت آنها، سبب خصوصیت و امتیازی در معنا می‌گردد. و بعید نیست بگوییم دلالت الفاظ در جمله ذاتی است، گرچه به درک تفصیلی آن پی نبریم.
۳-
اشتراک لفظی به معنای اینکه یک لفظ دو یا چند معنا به نحو دلالت حقیقی، داشته باشد، نزد برخی، در کلمات عرب و خصوصا در قرآن موجود نیست. بنابر این اشتراک لفظی یا از باب
مشترک معنوی است یا از باب استعمال در مصادیق و یا ماخوذ از لغتی دیگر مانند
عبری ،
سریانی و... می‌باشد.
۴- از آنجایی که استعمال کلمات در قرآن، از حکمت و توجه به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن است، و با کلمه دیگر، آن لطائف از بین می‌رود، تسامح در بیان معانی و اکتفا بر شواهد کلمات عرب (از نظم و نثر)، صحیح نمی‌باشد، با توجه به اینکه مجاز در خود اشعار و کلمات عرب نیز راه پیدا کرده و در
شعر ، تحمیل این مجاز بواسطه مناسبتهای قافیه و غیر آن، بیشتر می‌نماید.
۵- می‌توان گفت در قرآن، استعمال کلمه در معنایی، دلالت بر حقیقی بودن آن معنا دارد، و معانی کلمات عرب در شعر و نثر... نمی‌تواند معارض آن گردد، زیرا
تسامح و
مجاز در کلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال کلمات در معنایی و تحقیق موارد آن، معنای حقیقی نمایان و اصل واحد در کلمه برای ارجاع سائر معانی، مشخص می‌شود.
مؤلف محترم لغات قرآن را بر حسب ریشه کلمات تنظیم کرده و ابتدا توضیحات کتابهای معتبر لغت و ادب درباره آن لغت را جمع آوری و نقل نموده و آن گاه در قسمت «و التحقیق»، نظر خویش را از میان اقوال، آورده، مستدل می‌نماید. در ذیل بسیاری از لغات
اعجمی ریشه آنها را که عبری یا زبانی دیگر بوده، توضیح داده است و به همان صورت عبری و... آورده است.
نکته قابل بیان این است که مؤلف در ذیل هر لغت،
آیه و آیاتی را که آن لغت و یا هم ریشه‌های آن، در آن قرار دارد، احصا کرده است. خود می‌نویسد: «بعد از مراجعه کتب (کتب لغت) موارد استعمال کلمه در قرآن را مورد بررسی قرار داده و محور اصلی در نتیجه گیری ما، همین بررسی بوده است. «با مشخص شدن اصل در هر ماده، سایر معانی مجازی و مستعمل را به آن رجوع دادیم و وجه مناسبت بین آنها را بیان کردیم.» «پس از مشخص شدن حق، متعرض جهات ضعف و وهن و انحراف
کتب لغت و
تفسیر و ادب نشدیم.» مؤلف در تعلیق و بیان مطالب سعی نموده از تکرار و تطویل و مطالب خارج از مقصود، دوری نماید.
ایشان بیان می‌دارد که بر اثر دقت در این کار حقایقی بر ما روشن گشت که بر بسیاری از مفسران پوشیده مانده بود.
مؤلف بیان می‌دارد که در نقل لغات اعتماد بر کتبی نموده که دقت لازم را در تفکیک معنای مجازی و حقیقی داشته‌اند، و لیستی از منابع مورد استفاده خود ارائه می‌دهند. این منابع در لغت از این قرارند:
۱-
التهذیب ،
ابو منصور ازهری ۲۸۲- ۳۷۰ ه ۲-
العین خلیل بن احمد متوفی ۱۷۵ ه ۳-
معجم مقاییس اللغة ابن فارس متوفی ۳۹۵ ه ۴- الجمهرة و الانشقاق ابن درید ۲۲۳- ۳۲۱ ه ۵-
صحاح اللغة جوهری ۶-
مصباح اللغة فیومی ۷-
اساس البلاغه و الفائق زمخشری م ۵۸۳ ه ۸-
لسان العرب ابن منظور ۶۳۰- ۷۱۱ ه ۹-
مفردات راغب اصفهانی ۵۶۵ ه همچنین از کتب فروغ اللغة عسکری، الافعال ابن قطاع، کلیات ابو البقاء، المعرب من الکلام جوالیقی، فقه اللغه ثعالبی و قوامیس عبری و غیره، از کتب اشتقاق،
اعراب و ادب نیز استفاده شده است. مانند ادب الکاتب، کافیه، شافیه، کتب زمخشری، الکتاب
سیبویه و نظیر آنان خصوصا در اشتقاق از کتاب «الاشتقاق و المقالات» علامه تبریزی. علاوه بر این منابع برای تبیین لغات از عهدین نیز استفاده نموده‌اند.
در موارد استفاده از این منابع، عین کلمات و جمله‌ها را نقل کرده‌اند و نقل آنها بنابر مقدار حاجت و بدون تغییر و زیاده بوده است. جهت اختصار از هر کتاب به رمز خاصی یاد شده است. که در آخر جلد ۱ بیان داشته‌اند.
اعتماد ایشان در تعیین آیات کتاب
معجم المفهرس بوده است.
علاوه بر مطالبی که در صدد توضیح روش و مبانی ایشان بوده، بحثی نیز درباره موضوعات مطرح شده در کتاب، در مقدمه خود، آورده‌اند که عبارتند از: ۱-
انشقاق و اقسام آن ۲- اصل واحد، معنا، خصوصیات و شیوه انتخاب آن. ۳- دلالت ذاتیه ۴- حصر استعمال کلمات قرآن در حقایق ۵-
حقیقت اعجاز قرآن ۶- تجوز و اشتراک.
شش مجلد اول این کتاب ابتدا از روی خط خوانا و زیبای مؤلف به شیوه افست عکسبرداری و از طرف انتشارات علمی و فرهنگی در
تهران به چاپ رسید، مطالب منقول در این چاپ به خط نسخ و توضیحات به نستعلیق بوده است. سپس با حروفچینی و ۶ جلد در ۳ مجلد از طرف
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسید و مجلدات ۷ تا ۱۴ آن نیز به مرور از طرف انتشارات
وزارت ارشاد به چاپ رسیده است و در سال ۱۳۶۶ ش چاپ اول آن به این شکل به اتمام رسید. البته این اثر حاصل ۱۰ سال تلاش مؤلف بوده است و به عنوان مقدمه و مبنایی برای تفسیر روشن وی محسوب گشت.
نسخه حاضر چاپ اول این کتاب می‌باشد که توسط مؤسسه چاپ و نشر
وزارت فرهنگ و
ارشاد اسلامی به سال ۱۴۱۶ ق در قطع
وزیری به شکل ۱۴ جلد در ۱۰ مجلد انجام گرفته است. البته نوبت اول این چاپ در جلدهای یک تا شش به سال ۱۳۷۱ ش می‌باشد.
فهرستی از کلمات تحقیق شده، انتهای هر مجلد راهنمای محققین می‌باشد. گاه نیز فهرست منابع در مجلدات مختلف اضافه گردیده است. مقدمه‌ای در شرح مبانی، روش و برخی موضوعات مطرح شده در کتاب از طرف مؤلف روشنگر تحقیق می‌باشد.
هم اکنون این کتاب از
ایران به دیگر
کشورهای عربی نیز راه پیدا کرده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم
اسلامی.
