البیزره (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«البیزره» اثر بازیار
عزیز بالله فاطمی به
زبان عربی در
قرن چهارم هجری پیرامون
شکار حیوانات و فضائل فنون و ابزار
صید تالیف شده است.
کتاب در ۱۴ باب با موضوعات متفاوت و بدون ذکر فصل خاصی تنظیم شده و با حکایاتی از نحوه شکار اشراف و
سنت شکار و اجازه شرع مقدس
اسلام به این عمل شروع می‌گردد و با انواع شکار توسط حیوانات و ابزار مختلف شکاری به همراه اشعار ادیبان در این زمینه به ابواب مختلف تقسیم می‌گردد.
محقق در مقدمه کتاب مختصری درباره تاریخ بیزره، زندگی مولف که جزئیات دقیق زندگی او مجهول است، و نسخه‌های خطی کتاب مطالبی ذکر کرده است.
وی در ابتدا در تعریف واژ بیزره می‌نویسد: بازداری (به عربی: بیزره) فن
شکار با پرندگان شکاری به معنای اعم و نه لزوما با باز است. عربها بی گمان پیش از ظهور اسلام نیز با کاربرد پرندگان شکاری (به عربی: «کاسر»، جمع آن: «کواسر») به عنوان جانوران شکارگیر (جوارح) آشنا بودند، و
امرؤ القیس در قصیده «ایام الصید» خود صحنه‌هایی از اینگونه شکار را به اجمال وصف کرده است. با ای نهمه، بازداری فقط پس از فتوحات بزرگ مسلمانان، که موجب حشر و نشر عربها با ایرانیان و رومیان شد، نزد ایشان اهمیت یافت و دیری نگذشت که امیران عرب به آن علاقه مند شدند و آن را مایه سرگرمی و سبب ارضای عشق مفرط خود به اسب سواری یافتند. خلفا و بزرگان مسلمان بازداری و شکار را به صورت نهاد و سازمانی به ریاست یک میرشکار (در عربی نخست با عنوان «امیرالصید» و، بعدها «امیرشکار») ارتقا دادند.
یزید بن معاویه ، خلیفه اموی، یکی از نخستین کسانی بود که رغبتی مفرط به بازداری نشان داد. مورخان و تذکره نویسان و وقایع نگاران عرب زبان، هر یک به مقتضای روزگار و سرزمین خود، اطلاعاتی درباره شیوه رایج بازداری داده‌اند و حکایت‌های جالبی از هنرنمایی‌های برخی از امیران عرب در این زمینه در کتاب نقل شده است.
این رواج بازداری در همه کشورهای اسلامی وسیله ارتزاق جمعیت کثیری از مردم بود و عمل به آن، برخلاف کشورهای مسیحی، اختصاص به طبقات ممتاز جامعه نداشت. روستاییان و صحرانشینان تا اوایل
قرن چهاردهم پیوسته به این کار پرداختند و سنت‌های آن را حفظ کردند. ازین رو، ارزیابی اهمیت نقش پرندگان شکاری در زندگانی اقتصادی مسلمانان، به ویژه در قرنهای اول هجری، به سبب داد و ستدی که ایجاد می‌کرد و شمار کسانی که برای تربیت و نگهداری آنها لازم بود، آسان است.
پرنده‌ای که از قدیم‌ترین ایام و در سراسر کشورهای خاورزمین بیش از دیگر پرندگان شکاری از عنایت و توجه اهل فن بهره مند بوده همانا «باز» (یا شاهباز) است.
باز از پرندگان بومی کشورهای عربی زبان نیست و بازرگانان آن را از
یونان و
ترکستان و
ایران و
هند می‌آوردند. در کشور مغرب تقریبا با آن آشنایی نداشتند. چنین حدس می‌زنند که فن شکار با پرنده از همین «باز» پدید آمده است. نام فارسی آن، که مدتها پیش از
اسلام وارد زبان عربی شده است، ظاهرا به سبب نا آگاهی، بر هر پرنده شکاری اطلاق شد و ازین رو اصطلاح بیزره، که برای اهل فن، «بازداری» به معنای اخص است، به مفهوم اعم شکار با پرندگان شکاری به کار رفته است.
دیری نگذشت که اصول فنی بازداری در دوره اسلامی موضوع تالیفات متعدد، از جمله کتاب حاضر واقع شد. ابن ندیم در حدود ده اثر را در
الفهرست ذکر کرده است.
مؤلف، نام خود را ذکر نکرده است، و ثمرات تجارب ممتد خود و دیگر کارشناسان بازداری را بی فضل فروشی عرضه کرده و شواهد و منقولات شعری راجع به بازداری را در فصلی خاص گرد آورده است. این کتاب از همه آثاری که به عربی درباره روشهای تربیت پرندگان شکاری در دست داریم به مراتب نفیس تر است.
چنانچه محقق در مقدمه ذکر می‌کند تقریبا همزمان با وی،
اسعد طلس قدیم‌ترین متن شناخته شده در این زمینه، یعنی کتاب
المصاید و المطارد تالیف
کشاجم ، شاعر معروف (متوفی ۳۵۰ یا ۳۵۶ ق)، را تصحیح کرد. این کتاب یکی از مآخذی بود که مؤلفان بعدی آثار راجع به شکار بیش از دیگر آثار از آنها استفاده کرده‌اند.
بازداری همچنین موضوع منظومه‌هایی تعلیمی واقع شد، مثل قصیده ۲۱۳ بیتی
ابراهیم بن عبدالجبار فجیجی مغربی (متوفی ۹۲۰؛ بروکلمان، ج۲، ص۱۳۶) و
الجمهرة فی البیزرة از شخصی به نام
عیسی ازدی (
قرن چهارم) که منگلی غالبا به او استشهاد می‌کند.
باب اول کتاب بیشتر در مورد شکار اشراف و بزرگان است که به ذکر احادیثی و حکایاتی در این زمینه از
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و دوران وی پرداخته است. از زمان حضرت رسول
حلیت یا
جواز خوردن
گوشت جانوری که به کمک پرندگان شکاری صید شود در شریعت اسلام مطرح بوده است. مساله این بود که آیا این نخجیر را باید بر وفق دستورهای دینی
ذبح کنند یا نه.
مولف در چندین باب از کتاب خود به ذکر جانورانی که در
صید استفاده می‌شدند و خصوصیات و روش تربیت آنها برای این عمل، اشاره نموده است.
بازداری الهام بخش شاعران نیز گردید و از دوره اموی به بعد، مانند صید سواره با
سگان شکاری ، یکی از مضامین عمده اشعار عامیانه به
بحر رجز بود. دیری نگذشت که
ارجوزه ، قالبی نرمتر و انعطاف پذیرتر و زنده تر از
قصیده جامد و خشک سنتی، با سروده‌های شماخ (متوفی ۲۲ ق) و
عجاج (متوفی ۸۹ ق) و چندین تن دیگر، در قالب نمونه اشعار «
طردیه » (راجع به
شکار ) گردید.
این نوع اشعار را، که در
دوره عباسیان رواج بسیار داشت، شاعران بزرگی چون
ابونواس و
ابن المعتز و
کشاجم و الناشی پسندیدند و به کار گرفتند. ضمنا اینان در طردیه‌های خود، با جستجو و استعمال الفاظ غریب و اصطلاحات نادر بازیاران و شکارگران، «فرصت اظهار فضل» یافتند. مولف در هر باب به خصوص در بابهای آخر کتاب به اشعار در این زمینه اشاره نموده است.
محقق کتاب محمد کردعلی، دانشمند سوری، معنای اصطلاحات و الفاظ و اختلاف نسخ را در پاورقی کتاب و در انتهای کتاب نیز فهرست‌های مواضیع و ابواب، مصادر و مراجع، اسامی طیور و حیوانات، اعلام، اماکن و بلدان، قوافی و اشطار را ذکر کرده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
