البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید»، به زبان عربی، تالیف احمد بن محمد بن عجیبه متوفای ۱۲۲۴ هجری قمری از جمله تفاسیر اشاری است که با مشی
صوفیه نگارش یافته و با تحقیق و تعلیقات احمد عبدالله قرشی رسلان منتشر شده است.
نویسنده خود از علمای صوفیه و اهل سلوک بوده است که این
تفسیر را در پنج سال به رشته تحریر درآورده است.(مقدمه محقق، ص۵)
کتاب در پنج جلد تدوین شده است. در ابتدای جلد اول، دو مقدمه دیده می‌شود که به ترتیب به قلم حسن عباس زکی و محمد ابوالیزید المهدی نوشته شده‌اند. پس از آن مقدمه تحقیق نسبتا مفصلی در باره نسخ و شیوه تحقیق کتاب به قلم محقق اثر آمده است.
مؤلف در آغاز هر
سوره پیش از پرداختن به تفسیر،
مکی یا
مدنی بودن آن، تعداد آیات آن، نام‌های دیگر آن، مضامین کلی آن و گاه فضیلت آن را خاطرنشان می‌کند.
کتاب حاضر در گروه تفاسیر اشاری جای می‌گیرد. «
تفسیر اشاری »؛ یعنی
تاویل آیات
قرآن کریم برخلاف ظاهر آنها به دلیل اقتضای اشاراتی خفی که برای ارباب سلوک آشکار است؛ به بیان دیگر، تفسیری است دربرگیرنده تاملات و نکاتی که به ذهن
مفسر عارف خطور کرده است. این تاملات عبارتند از نکات لطیفی که با ظواهر آیات ناسازگارند. در این نوع تفسیر، آیات برخلاف ظاهرشان تاویل و تفسیر می‌شوند.
علما در جواز این گونه تفسیر اختلاف نظر دارند؛ دسته‌ای آن را جایز شمرده و عده‌ای با آن مخالفت کرده‌اند. به نظر دسته اول این تفسیر با
عقل و
شرع مخالفتی ندارد، بلکه تلاشی است عقلی به منظور تعمق در آیات قرآن که برای رشد قوه ایمان و صفای باطن به انسان کمک می‌کند. البته برای جواز آن شرایطی ذکر شده است، مانند:
۱. تفسیر، منافی نظم و سیاق آیات قرآن نباشد؛
۲. شاهد شرعی، این تفسیر را تایید کند؛
۳. شاهدی شرعی، معارض تفسیر نباشد؛
۴. ادعا نشود که تنها همین معنای باطنی مراد آیه است، نه ظاهر آن.(مقدمه محمد ابویزید، ص۱۸)
ذهبی ، تفسیر اشاری را نوعی تفسیر صوفیانه می‌داند و در تفاوت آن با تفسیر صوفیانه ی نظری می‌گوید: تفاوت تفسیر صوفی اشاری و تفسیر صوفی نظری از دو نظر است:
۱. تفسیر صوفی نظری بر مقدماتی علمی استوار است که ابتدا در ذهن صوفی نقش بسته است و
تفسیر قرآن بر آنها بنا می‌شود؛ درحالی که تفسیر اشاری مقدمات علمی ندارد، بلکه بر نوعی ریاضت روحی استوار است.
۲. در تفسیر صوفی نظری، مفسر اعتقاد دارد که هرچه آیه می‌گوید، همان معنایی است که او فهمیده و آیه بیشتر از این چیزی در خود ندارد، اما تفسیر اشاری چنین نیست و مفسر آنچه را که خود فهمیده، همه مراد
آیه نمی‌داند، بلکه اعتقاد دارد در آیه، معنای ظاهری نیز هست که پیش از هر چیز، آن معنا مراد است.(ویکی علوم اسلامی)
محقق کتاب از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های این تفسیر را بیان آداب سلوک و مقامات معنوی و عرفانی مانند:
اخلاص ، صدق،
صبر ، ورع،
زهد ، رضا، توکل، شکر و الهام و کرامات می‌داند که ابن عجیبه از میان این اشارات، شیوه تربیتی تصوف اسلامی را ارائه کرده است.(قرشی رسلان، ص۵)
حسن عباس زکی در مقدمه اش بر کتاب به تشریح عقائد صوفیه و ذکر ادله آنها در قرآن و
سنت و شیوه تفسیر مؤلف پرداخته است.(مقدمه عباس زکی، ص۷)
محمد ابویزید المهدی نیز در مقدمه اش به تشریح تفسیر اشاری و تبیین مبانی آن پرداخته است. وی در انتهای مقاله اش به این نکته اشاره می‌کند که تفسیر ابن عجیبه را جمع بین تفسیر اهل ظاهر و تفسیر اشاری و اهل باطن می‌داند.
پس از مقدمات کتاب، مقاله تحقیقی دیگری به قلم قرشی رسلان دیده می‌شود که در آن شرح حال مؤلف، رشد علمی او، اساتید، تالیفات، شیوه او و مصادرش در تفسیر، نسخه‌های کتاب و شیوه او در تحقیق ذکر شده است.
محقق، راه و روشی را که در تحقیق این کتاب در پیش گرفته است، بدین گونه شرح داده است:
۱. از اشاره به فرق‌های سایر نسخ مانند افتادگی و تصحیف چشم پوشی کرده است تا کتاب با ذکر پاورقی‌هایی که ضرورتی ندارند سنگین نشود و حجم کتاب زیاد نشود، اما به فرق‌های اساسی که اندک نیز هست اشاره کرده است.
۲. با کمک اصول و مصادری که مؤلف در تفسیر خویش به کار گرفته، متن کتاب را مورد تدبر قرار داده و هرکجا نقل به معنا صورت گرفته یا اختلافی در عبارات رخ داده، در پاورقی خاطرنشان کرده است.
۳. در هرکجا که
قرائت در آن بر غیر قرائت حفص آمده است، در پاورقی قرائت حفص را ثبت کرده است.
۴. آیات قرآنی را با ارجاع به سور مربوطه و ذکر شماره، استخراج کرده است. همچنین
نص آیاتی را که مفسر در ضمن تفسیر به آنها اشاره کرده، همراه با آدرس در پاورقی ثبت نموده است.
۵.
احادیث نبوی را با ارجاع به مصادرش استخراج کرده است؛ اگر
حدیث مورد نظر در «صحیحین» یا یکی از آنها بوده، به همان اکتفا کرده و در غیر این صورت تا آنجا که می‌توانسته در تخریج آن کوشیده و در مواردی که مفسر، حدیث را نقل به معنا نموده، متن اصلی حدیث را ذکر کرده است.
۶.
الفاظ و اسامی و غیر آن که احتمال اشتباه در آنها وجود دارد با شکل ضبط شده است.
۷. برخی الفاظ با رجوع به
معاجم لغت مشهور شرح شده است.
۸. بعضی مسائلی که نیازمند به تعلیق است با اختصار پاورقی زده شده است.
۹. در بالای هر صفحه اسم سوره و شماره آیه و جزء، برای استفاده آسان تر و استفاده کامل خواننده از وقت ذکر شده است.(مقدمه قرشی رسلان، ص۴۱)
محقق در تصحیح کتاب از سه نسخه استفاده کرده، اما یک نسخه را مبنای کار خود قرار داده است؛ چرا که از دیدگاه او همان نسخه مؤلف است و نیز به لحاظ ضبط و دقت و وضوح بر سایر نسخ ارجحیت دارد.(مقدمه محقق، ۴۱)
فهرست مطالب هریک از جلدهای کتاب در انتهای همان جلد آمده است. در پاورقی‌های کتاب، آدرس آیات و روایات و توضیح برخی الفاظ و عبارات ذکر شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
