البحر المحیط (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![]()
تفسیر «البحر المحیط» اثر
ابو حیان اندلسی به
زبان عربی، در بردارنده تمامی قرآن و محور اصلی آن ادبی، لغوی و بلاغی می‌باشد. البحر المحیط تفسیری است جامع و کامل و تمامی جوانب ادبی، بلاغی و مسائل و مباحث مربوط به
لغت و
نحو و
اعراب هر جمله و عبارت را بخوبی روشن ساخته و در این راه، گوی سبقت را از همگان ربوده است و امروزه، گسترده‌ترین و معتبرترین منبع ادبی به‌شمار می‌رود.
البحر المحیط تالیف
ابوحیان، محمد بن یوسف بن علی نحوی اندلسی غرناطی، از بزرگان ادب و صاحبان بصیرت و واقف بر نکات و ظرافت‌های
زبان عربی؛ وی سرزمین‌های مختلفی را گشت و با بیش از چهارصد و پنجاه شیخ ملاقات کرد و از آنان بهره گرفت. او شیخ نحویان دیار
مصر گردید و دیگران از او بهره می‌گرفتند. به گفته
صفدی: وی، همواره به گوش دادن، نوشتن و خواندن مشغول بود؛ عقیده‌ای سالم و زبانی راستگو داشت؛ و به‌عنوان فردی
متواضع و وارسته و دوستار
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) شناخته شده بود. وفات وی در
سال ۷۴۵ در قاهره مصر روی داد.
شهید ثانی، به واسطه شاگردش جمال‌الدین عبدالصمد بن ابراهیم بن خلیل بغدادی از وی روایت می‌کند.
این تفسیر از جامع‌ترین تفاسیر مشتمل بر نکات ادبی شگفت و بدیع قرآن است و بحثهای فراوانی درباره بدایع قرآن دارد. امتیاز این تفسیر در اهمیت دادن به ابعاد ادابی، لغوی، نحوی و بلاغی است و مجموعه ارزشمندی از اشعار ناب و شواهد ادبی و اعرابی و قرائات و لهجه‌ها، را در خود جای داده است که از دانش و آگاهی گسترده مفسر در این زمینه حکایت می‌کند. البته پرداختن عمیق به مباحث نحوی (که ویژگی اصلی این کتاب است) چنان پر رنگ بوده که برخی گفته‌اند: بحر المحیط بیشتر از آنکه به تفسیر همانند باشد، کتابی نحوی می‌ماند مؤلف به معانی لغوی واژگان،
اسباب نزول،
ناسخ و
منسوخ، قرائت‌های وارده نیز عنایت دارد و در ذیل
آیات احکام به مباحث فقهی هم پرداخته است.
خود در مقدمه تفسیر روش آن را اینگونه توضیح می‌دهد: «روش من در این تفسیر، نخست پرداختن به معانی مفردات الفاظ، چه از لحاظ لغت و چه از لحاظ
اعراب و
بلاغت است، یعنی هر حالتی که لفظ قبل از ترکیب دارد. او سپس به تفسیر آیات پرداخته، سبب نزول، قرائت، وجه تناسب، اقوال سلف و خلف و هر چه را در رابطه با فهم آیه دخالت دارد می‌آورد و بیشتر نکات ادبی را روشن می‌سازد. اگر کلمه‌ای دارای دو یا چند معنا بود، در موضع اول، آنها را بیان کرده، موارد بعد را به آن ارجاع می‌دهم.
سپس به تفسیر آیات پرداخته، در صورت وجود
شان نزول، آن را مطرح می‌نمایم. در پی آن به
نسخ احتمالی و مناسبت و ارتباط با آیات پیشین و پسین اشاره می‌کنم. قراءات شاذ مستعمل و مشهور را ذکر و توجیه ادبی آن را متعرض می‌شوم. سپس اقوال مفسرین (از قدیم و جدید) را که در فهم معانی ظاهری و پنهان آیه، مؤثر است نقل نموده و در جهت آشکار ساختن کامل مفهوم آن از هیچ تلاشی فروگذار ننمودم. مشکلات اعراب و دقایق ادبی، از بدیع و بیان را توضیح... و دلائل آن را به کتب مفصل ارجاع داده‌ام. از تکرار مباحث پرهیز نموده، موارد آن را به مباحث قبل ارجاع می‌دهم. سپس اقوال فقهای
مذاهب اربعه و دیگران را در
احکام شرعیه تا آنجا که با الفاظ قرآنی مرتبط است، مطرح کرده، دلائل آن را جز در مواردی که حکم غریب یا خلاف مشهوری باشد، به کتب فقهی ارجاع داده‌ام. در خاتمه در برخی آیات، خلاصه‌ای از بحثهای
بدیع و
بیان را که از دیگران نقل نموده، با دیدگاه خود مطرح می‌نمایم و بنابر همین دیدگاه آیه را شرح می‌دهم. پس از آن اشاره‌ای به برخی کلمات
صوفیه، که مناسب مدلول لفظی آیات بوده، نموده‌ام و از تاویلات ملحدین و دیگران که خلاف ظاهر قرآن باشد، پرهیز کرده‌ام.»
ابو حیان با وجود تفصیل مباحث نحوی در تفسیر خود، به تفصیلهای مربوط به علوم مختلف برخی مفسرین انتقاد شدید دارد. مانند، نقد وی بر فخر رازی در تفصیل بحث اصولی (
اصول فقه)
نسخ ذیل آیه «ما ننسخ من آیة او ننسها»(بقره:۱۰۶).
نکته قابل توجه ابو حیان در تفسیرش این است که با وجود اهتمام به مباحث نحو، اما هیچگاه نظرات نحویین را بر
بلاغت قرآن ترجیح نداده و معتقد بود که بلاغت و بیان و
نحو قرآن بالاتر و محکمتر از این است که آن را تماما در قالب اصول نحوی، نحویین، قرار دهیم. ایشان در مقدمه خود بر تفسیر می‌نویسد شایسته نیست که حکایات نامناسب و قصص تاریخی اسرائیلی را در تفسیر داخل کرد. با این وصف بحر المحیط از وجود
اسرائیلیات مصون نمانده و برخی روایات جعلی منتسب به پیامبران (گر چه به شکل اندک) در این زمینه نقل شده است مانند قصه حجر موسی علیه‌السّلام ، داود و زوجه اوریا و قصه ارم ذات العماد. البته در برخی موارد به نقد آن نیز می‌پردازد مانند قصه
هاروت و
ماروت که بعد از نقل روایات به نقد آنها می‌پردازد.
ابو حیان این تفسیر را در
۷۱۰ ق در روزگار حکومت الناصر، هنگامی که در قبه منصوریه به تدریس تفسیر مشغول بود، نوشته است. در مورد انگیزه خود در مقدمه می‌نویسد: «در تالیف این تفسیر هیچ مخلوقی را قصد نکرده‌ام، و جز خشنودی خداوند چیزی را درخواست ننموده‌ام، کتاب خداوند بر در معانی آن را انیس خود قرار داده، زیرا افضل مونس خواهد بود. دیگر اینکه افضل علوم، علم به کتاب الله و تفسیر آن است، که مقصود از آن
سعادت ابدی انسان می‌باشد و این خود مقصود بالذات خواهد بود.»
تفسیر کشاف و المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ابن عطیه از منابع اصلی و مهم مفسر بوده و به ویژه در مسائل نحوی و وجوه اعراب از آنها نقل کرده و احیانا به رد نظریات آنها پرداخته است. و گاهی آرای اعتقادی اعتزالی
زمخشری را به ریشخند گرفته و مردود دانسته است، اما هرگز مهارت و استادی وی را در شناخت بلاغت قرآنی انکار نمی‌کند. یکی دیگر از منابع بسیار مهم بحر المحیط، تفسیر
التحریر و التحبیر ابن نقیب بوده است. وی لابلای تفسیر خود به ۳۹ کتاب که مراجعه نموده، تصریح دارد و به ۷ کتاب از تالیفات خود احاله داده است.
ابو حیان در مقدمه‌ای بر تفسیر مسائل هفتگانه ی ذیل را بعنوان علومی که برای تفسیر بدانها نیاز می‌باشد، مطرح کرده است:
۱- آگاهی به
علم لغت ۲- آشنایی با کلام عرب از جهت افراد و
ترکیب که شامل
نحو و
صرف می‌شود. ۳-
فصاحت و
بلاغت ۴- آگاهی به
مبهم و
مبین،
مجمل و
مفصل ، سبب نزول و
نسخ که آشنایی با حدیث نبوی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و علم حدیث را نیاز دارد. ۵- آگاهی به
عام و خاص،
اطلاق و
تفیید،
امر و نهی و... که نیاز به آگاهی از
اصول فقه و
فقه دارد. ۶- آشنایی با
کلام و
اعتقادات. ۷- آشنایی به الفاظ از جهت زیاده و نقصان و تغییر حرکت و... که در علم قراءات بحث می‌شود.
پس از این مقدمات به منابع خود اشاره نموده، روایات و آثاری در قرآن و فضائل آن بیان می‌دارد و در خاتمه به معنای «تفسیر» از جهت لغت و اصطلاح می‌پردازد.
نقش «بحر المحیط» در تفاسیر بعد از خود
بسیاری از مفسران و علمای نحو از تفسیر بحر المحیط بهره فراوان برده‌اند، از میان آنان که استفاده بیشتری نموده‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره نمود:
۱- ابو زید عبد الرحمن بن محمد بن مخلوف الثعالبی در تفسیر «
الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن»
۲- ابو اسحاق ابراهیم بن محمد السفاقی، از شاگردان ابو حیان در کتاب «
المجید فی اعراب القرآن المجید»
۳- شیخ محمد بن سلیمان الصرخدی الشافعی، که مختصری از این تفسیر تهیه نمود.
۴- احمد بن یوسف بن عبد الدائم معرف به السمین الحلبی، از شاگردان ابو حیان در کتاب «
الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون.
۵- احمد بن عبد القادر بن مکتوم، از شاگردان ابو حیان که بحر المحیط را مختصر نموده، در کتاب «
الدر اللقیط من البحر المحیط» و در آن مباحث ابو حیان از
زمخشری و ابن عطیه و نقدهای او بر آنها را جمع آوری نموده است که در حاشیه بحر محیط به چاپ رسیده است.
چهار نسخه خطی از تفسیر بحر المحیط در کتابخانه‌های «لایدن» (لیدن)، ایاصوفیا، جامع راغب باستا و کتابخانه محمودیه از کتابخانه ملک عبد العزیز در مدینه منوره، موجود است.
۱- این تفسیر بارها در
قاهره و بیروت به چاپ رسیده است. در قاهره (۱۳۲۸
ق/ ۱۹۱۰ م) در چاپخانه سعادت بدون تحقیق و در نوبت بعد به تصحیح محمد اسماعیل الذیب در ۱۳۲۹
ق در ۸ مجلد بزرگ. که در حاشیه آن کتاب «النهر الماد» ابو حیان و «الدر اللقیط من البحر المحیط» احمد بن عبد القادر بن مکتوم، نیز به چاپ رسیده است.
۲- در
بیروت افست همان نسخه توسط دارالفکر، به
سال ۱۴۰۳ ه/ ۱۹۸۳ م چاپ سوم خود را پشت سر گذاشت.
۳- چاپی دیگر نیز توسط دار الفکر بیروت زیر نظر شیخ عرفان العشا حسونة و صدقی محمد جمیل در ۱۱ مجلد همراه با فهرستهای مختلف به
سال ۱۴۱۲ ه/ ۱۹۹۲ م منتشر شده است.
۴- دارالکتب العلمیة با تحقیق و تعلیق شیخ عادل احمد عبد الموجود و شیخ علی محمد معوض به
سال ۱۴۱۳ ه/ ۱۹۹۳ م در ۸ مجلد چاپ اول آن را منتشر کرده است.
نسخه حاضر در ۱۱ مجلد در قطع وزیری از طرف انتشارات دار الفکر
بیروت به
سال ۱۴۲۰
ق، ۲۰۰۰ م با اشراف شیخ زهیر جعیر، به همراه فهرستهای متنوع به بازار عرضه شده است. فهرستی از مطالب هر جلد نیز در آخر آن راهنمای محققین خواهد بود. پاورقی‌های این نسخه فقط شامل آدرس آیات می‌باشد.
کتب، مقالات و پایان نامه‌های زیادی درباره تفسیر ابو حیان نوشته شده که از جمله آنها موارد ذیل می‌باشد:
۱- ابو حیان الاندلسی و منهجه فی تفسیر القرآن- علی الشباح تونس ۱۹۸۱ م رساله دکترا
۲- ابو حیان المفسر و منهجه و آراؤه فی التفسیر، محمد عبد المنعم محمد الشافعی ۱۳۹۲ ه ۱۹۷۲ م رساله دکترا در دانشگاه الازهر قاهره
۳- اعراب القرآن فی تفسیر ابی حیان، دکتر صبری ابراهیم السید در دو جلد ۱۴۰۹ ه ۱۹۸۹ م دار المعرفه اسکندریة.
۴- اختلاف الحروف و الحرکات فی القراءات المنقوله فی تفسیر ابی حیان، دکتر محمد احمد خاطر، الازهر ۱۴۱۰ ه ۱۹۹۰ م
۵- فهرستهای بحر المحیط در تفسیر شامل فهرست آیات، احادیث و آثار، فهرست قبائل، ادیان، اماکن، اشعار، امثال و اعداد به کوشش دفتر بحوث و دراسات دار الفکر ۱۴۱۳ ه ۱۹۹۲ م.
۱- تفسیر البحر المحیط و مقدمات آن.
۲- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سیدمحمدعلی ایازی، ص۱۷۸.
۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، ج۱، ص۶۷۲.
۴- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، ج۵، ص۴۱۶.
۵- ابوحیان و تفسیره البحر المحیط، دکتر نلبد بن ناصر البدر مکتة الرشید ریاض.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲ ص۳۲۲-۳۲۳. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
