الأمثال المولدة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الامثال المولدة اثر محمد بن عباس معروف به
ابو بکر خوارزمی؛(۳۲۳- ۳۸۳ ق)
شاعر ،
کاتب و
ادیب ،
قرن چهارم است که به
زبان عربی و در موضوع
امثال و حکم نگارش شده است.
ابو بکر خوارزمی، چون زادگاه خود و پدرش،
خوارزم و مادرش از
طبرستان بود، خود را گاه «خوارزمی» و گاه «طبری» معرفی می‌کرده و دیگران نیز گاه او را با نسبتی مرکب از این دو لفظ «طبرخزمی» و یا «طبرخزی» خوانده‌اند. وی به گفته خودش در خوارزم، در خانواده‌ای از اعیان و متمولان
شهر به دنیا آمد. از جوانی به دانش اندوزی و به خصوص حفظ
اشعار کهن پرداخت. در همان احوال پدر را از دست داد و به علت کج رفتاری اطرافیان از
میراث پدری چشم پوشید و
تهیدست خوارزم را ترک کرد. او که دارای حافظه‌ای نیرومند بود در پی کسب
علم و مال راهی
عراق و
شام شد. در
بغداد از محضر
ابو علی اسماعیل بن محمد صفار و
ابن کامل (راوی
تاریخ طبری ) بهره برد و در
حلب به دربار
سیف الدوله حمدانی پیوست و با ادبا و علمای دربار از جمله نحویان بزرگی چون
ابن خالویه ،
ابو الطیب لغوی و
ابن جنی ، مجالست یافت. در همان جا بود که با
متنبی دیدار کرد و آنچنان شیفته او گردید که چند سال بعد یکی از کوشاترین ناشران شعر متنبی در
خراسان گردید. وی سرانجام با توشه‌ای گرانقدر از
ادب و
تاریخ ،
انساب و اخبار عرب و
لغت به
شرق بازگشت و در
بخارا به ملازمت
ابو علی بلعمی وزیر
سامانیان درآمد. پس از کدورتی که بین او و وزیر پیش آمد به
نیشابور رفته و به مدح فرمانروای آنجا امیر
ابو نصر احمد بن علی میکالی پرداخت و صله‌های کلان ستاند. وی سخت مورد توجه علمای نیشابور قرار گرفت اما اقامتش در این شهر دیری نپایید. از آن جا به دیار
سیستان رفت، از آنجا به
طبرستان و سپس به نیشابور بازگشت و در فرصت مناسب به
اصفهان رفته و به دربار صاحب بن عباد راه یافت. پس از چندی صاحب بن عباد او را با توصیه نامه‌ای به دربار
عضد الدوله دیلمی روانه
شیراز کرد. او در آنجا امیر را
مدح گفت و از صله‌های وی برخوردار شد و با ثروتی کلان به نیشابور بازگشت و به بحث و درس پرداخت.
او پس از بازگشت به نیشابور آماج خصومتهای جمعی از علما و
فقهای نیشابور قرار گرفت و چون در مناظره‌ای که بین او و
بدیع الزمان همدانی - که به
تعصبات ضد
شیعی مشهور بود- شکست خورد و آواز این شکست در همه جا پیچید، این حادثه چنان بر ابو بکر ناگوار آمد که به تصریح غالب منابع، سبب مرگ وی گردید. غالب منابع بر شیعی بودن او متفق القولند و حتی او را به نوعی
غلو در
تشیع و یا رفض منسوب داشته‌اند.
برخی از آثار وی عبارتند از:
رسائل یا دیوان و
مسائل ابو بکر خوارزمی ،
دیوان شعر ، و الامثال المولدة. برخی از آثار وی که یافت نشده عبارتند از:
شرح دیوان متنبی ، کتابی به نام
مفید العلوم و مبید الهموم نیز به وی نسبت داده شده است.
کتاب حاوی ضرب المثل‌هایی است که از کلام مولدین به یادگار مانده است. مولدین به کسانی گفته می‌شود که عربی را
فصیح تکلم نمی‌کنند. برخی از این ضرب المثل‌ها به
عصر جاهلی بازمی گردد مثل مثل ۷۵ و برخی دیگر یادگار
دوران اسلامی است
مانند مثل ۲۲۳، ۲۶۱، ۲۶۸ و ۲۹۵ و
برخی هم بجا مانده از دوران سلطه
اموی هاست مثل ضرب المثل ۱۳۰، ۱۳۸۶.
ولی غالبا این ضرب المثل‌ها یادگار دوره
عباسیان است. به گفته مؤلف شخصی در صدر
اسلام و دیگری در جاهلیت سخنی می‌گفت و کلامش متروک واقع می‌شد، فقط در دوره عباسیان بود که از آن سخنان به عنوان ضرب المثل استفاده شد. مؤلف چنانکه خود می‌گوید این کتاب را از سخنان
عیاران ، آوازه خوانان، شوخ طبعان، ظرفا و
صوفیه و... فراهم آورده است. این ضرب المثل‌ها قریب به فهم است و بر زبان شیرین و در دل‌ها مورد قبول قرار می‌گیرد. عامه مردم نسبت به این نوع مثل‌ها ناآگاه نیستند و خواص نیز از بکارگیری آنها تکبر نمی‌ورزند. اکثر این مثل‌ها به صورت مرسل آمده چون که صاحبان آنها معلوم و شناخته شده نیستند چرا که زمان زیادی بر آنها گذشته است. هدف مؤلف کتاب اینست که این ضرب المثل‌ها را از زبان بازرگانان در بازار و افراد غریب در سفرها و... بیان کند. این کتاب ما را با گوشه‌هایی از
تاریخ و
عرف و رسوم
مردم درگذشته آشنا می‌سازد و منبع بسیار خوبی برای مطالعه تاریخی در این زمینه می‌باشد.
شاید این کتاب اولین کتابی باشد که از اساسی بر مبنای ثبت امثال مولدین نگاشته شده است. هیچ کس قبل از مؤلف در این موضوع کتابی تالیف نکرده، بلکه هر آنچه هست نوشته متاخرین است. بلکه کتابهایی قبل از این کتاب در باب امثال به رشته تحریر درآمده است و لیکن همگی در باب امثال عرب فصیح است نه عرب غیر محض و غیر فصیح. اگر مصدر تالیف این کتاب را حافظه ابو بکر خوارزمی بدانیم به گمان می‌رسد آنرا به تدریج و با فاصله تدوین کرده باشد، شاهد این امر تکرار برخی مثل هاست که حدود ۸۰ مثل را در- برمی گیرد. به عنوان نمونه مثل شماره ۳۵۷
که در مثل ۴۶۲
، و مثل ۷۸۵
که در مثل ۸۱۱
و... تکرار شده است.
از دیگر نقایص (معایب) کتاب می‌توان به اضطراب موجود در روش مؤلف نسبت به باب بندی عناوین و موضوعات اشاره کرد. مؤلف ابتدا کتاب را بر اساس موضوعات تبویب می‌کند ولی از این اساس در برخی موارد عدول می‌کند. مثلا در جایی به اساس بلاغی عدول می‌کند مثل باب: «تفاریق المجون و التشبیه» و یا «تناول المولدین و استعارتهم»، و گاهی از این دو نیز عدول کرده و به امری جدای از این دو می‌پردازد مانند: «... امثال السؤال» و یا «... الامثال التی تفرد بها اهل البغداد» و... بر این عدول از اساسی اولیه امر دیگری که مربوط به توزیع مثل هاست مترتب می‌شود. مثلا ضرب المثل ۱۱۸
را در «باب المواعظ» ذکر می‌کند و حال آنکه این مثل
آیه قرآنی است و بجا بود در باب «باب ما جاء... فی القرآن فضربت به الامثال» بیاید.
تنها نسخه‌ای که محقق کتاب بدان دست یافته و بر آن اعتماد ورزیده است، نسخه‌ای خطی است که در ضمن مجموعه‌ای از کتابهای «
ثعالبی » گنجانده شده است. اما محقق مدعی است که این کتاب جزء کتاب ثعالبی نیست بلکه از جمله مؤلفات ابو بکر خوارزمی است. مجموعه فوق الذکر از اوقاف شیخ الاسلام
فیض الله افندی در مدرسه
قسطنطنیه است. نسخه عکسبرداری شده آن نیز در «مرکز احیاء مخطوطات بجامعة الدول العربیة» موجود است.این نسخه مشتمل بر ۶۶ ورقه است که در اواسط
ماه شعبان ۱۰۲۸ به خط نسخ و بدون
اعراب و بدون نقطه به جز در برخی موارد. نسخه اصلی که نسخه مورد اعتماد مؤلف آن متکی است در ۲۹
رمضان ۴۴۲ از کتابتش فراغت حاصل گشته است، یعنی درست ۵۹ سال بعد از وفات مؤلف. ولی همین نسخه هم علیرغم نزدیکی اش به زمان مؤلف خالی از تصحیف و تحریف نمی‌باشد. نسخه موجود در برنامه توسط محمد حسین الاعرجی مورد تحقیق قرار گرفته و به وسیله «منشورات المجمع الثقافی» در
ابوظبی امارات در سال ۲۰۰۳ م، در قطع وزیری به طبع رسیده است.
۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی،ابو بکر.
۲. مقدمه مفصل محقق کتاب
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
