اقسام جهل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جهل، واژه‌ای در
قرآن و
حدیث است، که مخالف
علم بوده و دارای اقسام مختلفی است که
به آن می پردازیم.
جهل به دو نوع بسیط و مرکّب تقسیم شده است:
جهل بسیط عاری بودن
نفس از هرگونه
علم و اذعان
به جهل خود است.،
این امر مذموم نیست زیرا یادگیری مبتنی بر آن است.
جهل مرکّب عبارت است از خالی بودن نفس از هرگونه علم و
اعتقاد به آنچه برخلاف
واقعیت است، همراه با این اعتقاد که
حقیقت را می‌داند.
نراقی جهل مرکّب را بدترین
رذایل و زایل کردن آن را بسیار سخت دانسته است. منشأ
جهل مرکّب دو چیز قلمداد شده است: انحراف
سرشت شخص که سودمندترین روش درمان آن
تشویق فرد
به یادگرفتن
علوم ریاضی است، و
خطا در
استدلال که راه برطرف کردن آن سنجیدن نحوه دلیل آوردن فرد با نحوه استدلالات اهل فن است و اگر ناشی از نوعی
عصبیت و
تقلید باشد، باید بکوشد آن را ریشه‌کن سازد.
در منابع فقهی و حقوقی،
جهل از نظر منشأ تحقق آن
به جهل قصوری و تقصیری تقسیم شده است. در
جهل قصوری، شخصِ متصف
به جهل در شرایطی است که
به هیچ‌وجه امکان دسترسی و آگاهی از احکام شرعی و قوانین را ندارد، مانند شخصی که در محلی دورافتاده زندگی می‌کند و نمی‌تواند با علما و مراکز علمی و دینی ارتباط داشته باشد. در
جهل تقصیری،
جاهل قدرت دستیابی
به علم و
قانون را دارد، ولی براثر کوتاهی و سهل‌انگاری خود همچنان در
جهل باقی می‌ماند.
تقسیم‌بندی مهم دیگر
جهل، باتوجه
به چیزی که
جهل به آن تعلق می‌گیرد،
جهل به حکم و
جهل به موضوع است.
جهل به حکم (یا
جهل به قانون)
به این معناست که شخص از حکم یا قانون آگاهی نداشته باشد. مثلاً نداند که در
اسلام نوشیدن
خمر حرام است و آن را مرتکب شود.
جهل به موضوع آن است که
مکلف، از اصل
حکم شرعی یا قانونی آگاه باشد، اما
به موضوع آن ناآگاه باشد. مثلاً، بداند که نوشیدن خمر حرام است، ولی نداند که مایعی که قصد نوشیدنش را دارد
شراب است یا
آب .
تقسیم دیگر
جهل، انقسام آن
به جهل معذّر (عذرآور) و
غیرمعذّر است.
جهل غیرمعذّر آن است که نمی‌تواند عذری قانونی یا اخروی برای
جاهل به‌شمار رود، مانند
جهل به عقاید و ارکان
دین . در مقابل،
جهل معذّر آن است که فرد متصف
به آن مشمول
عقاب نیست، مانند
جهل آن دسته از مسلمانانِ بیرون از
دارالاسلام که
به آنجا
مهاجرت نکرده و از احکام شرعی بی‌اطلاع‌اند.
اصولیان
اهل سنّت معمولاً در بحث
تکلیف و ذیل مبحث اَهلیت، از
جهل سخن گفته و
جهل معذّر را از موانع اهلیت دانسته‌اند.
(۱) قرآن
(۲) ابن‌شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
(۳) احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۳۱ ش.
(۴) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغه و صحاح‌العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷.
(۵) خلیل بن احمد، کتاب‌العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
(۶) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
(۷) طباطبائی، المیزان.
(۸) طوسی، التبیان.
(۹) حسن بن عبداللّه عسکری، الفروق اللغویه، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
(۱۰) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۱) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، چاپ یوسف الشیخ محمد بقاعی، بیروت ۲۰۰۵.
(۱۲) کلینی، الکافی.
(۱۳) مجلسی، بحارالانوار.
(۱۴) محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قم ۱۳۸۰ ش.
(۱۵) محمدمهدی بن ابی‌ذر نراقی، جامع‌السعادات، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهل»، شماره۵۲۸۹. zwnj; اصفهانی
