افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام مع تعلیقة المسمی باتمام الکلام کتابی پربرگ در
سیاست،
تاریخ،
جغرافیا و
فرهنگ مکه، نوشته
عبدالله بن محمد غازی (م. ۱۳۶۵ق.) می‌باشد.
نام کامل این کتاب افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام مع تعلیقة المسمی باتمام الکلام است که آگاهی‌هایی پر شمار در تاریخ محلی
مکه، به ویژه
تاریخ سیاسی این شهر، در بر دارد. گزارش‌های گسترده و دقیق نویسنده از دوران خود که مشتمل بر آگاهی‌های سیاسی اواخر
سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم ق. و رویدادهایی مانند فروپاشی
دولت عثمانی و روی کار آمدن
دولت سعودی است، از آگاهی‌های مهم این کتاب شمرده می‌شود.
عبدالله از دانشمندان
حنفی سده چهاردهم ق. است. وی به سال ۱۲۹۰
یا ۱۲۹۱ق.
در مکه زاده شد. پدرش از درجه داران ارتش
هند بود که ضد
استعمار انگلیس مبارزه کرد. وی برای
حج عازم مکه شد و در منطقه‌ای به نام جبل هندی در مکه اقامت گزید و بر اثر حضورش در یکی از نبرد‌ها، از دولت عثمانی
لقب غازی گرفت.
عبدالله دانش‌های گوناگون مانند
فقه،
حدیث،
تفسیر و
حساب را در مکه آموخت. وی نخستین آموزش‌ها را در مدرسه صولتیه نزد استادانی چون شیخ عبدالسبحان بن شیخ خادم و شیخ حضرت نور افغانی (م. ۱۳۲۱ق.) فرا گرفت و کنار آن در حلقات درس استادان
مسجدالحرام از جمله شیخ تفضل الحق الخیاط المرشد آبادی (م. ۱۳۳۸ق.) حضور یافت.
وی بیش از هر چیز در حدیث و تاریخ مهارت یافت و از مشایخ بزرگ حدیث فراوان بهره برد
و اجازه گزارش حدیث گرفت
تا آن جا که به سبب گزارش روایت‌های فراوان از
محدثان و مهارت در
دانش حدیث، به او لقب «
مسند» دادند.
او در معرفی استادان خود، کتابی با عنوان تنشیط الفؤاد من تذکار الاسناد نگاشته است. مسئولیت کتابخانه مدرسه صولتیه و تدریس در مسجدالحرام، بخشی از زندگانی
علمی وی را تشکیل می‌داد.
در این دوره، کسانی مانند سید ابوبکر بن احمد بن حسین حبشی علوی (م. ۱۳۷۴ق.) و شیخ محمد یاسین فادانی مکی (م. ۱۴۱۰ق.) از او
دانش آموختند.
گویا مطالعه و نسخه برداری کتاب‌های تاریخی و حدیثی این کتابخانه، دستمایه او برای تالیف آثارش به ویژه کتاب افادة الانام شد. غازی آثاری گوناگون در فقه و حدیث و تاریخ دارد. کتاب
نظم الدرر فی تراجم
علماء مکة من القرن العاشر الی القرن الرابع عشر از دیگر آثار تاریخی او است.
او برای گذران زندگی، کنار تدریس و تالیف، در مغازه‌ای کوچک نزدیک مسجدالحرام به فروش نوشت افزار پرداخت.
غازی کتابش را با مقدمه‌ای پردامنه در معرفی منابعی آغاز می‌کند که از آن‌ها در نگارش این اثر، بهره برده است. او هنگام یادکرد هر یک از منابع، به شرح حال نویسندگان و دیگر آثارشان می‌پردازد.
البته این شمارش را ناتمام رها کرده و ادامه آن را به پایان کتاب وا نهاده است، اگر چه از ذکر منابع در پایان کتاب اثری به چشم نمی‌خورد. بدین رو، محقق کتاب،
عبدالله بن دهیش، این کار را تمام کرده و منابع و مصادر افادة الانام را در ۱۸۱ بند بیان نموده است.
افادة الانام در ۱۰ باب و هفت جلد سامان یافته است. باب‌های یکم تا نهم که به آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی مکه پرداخته است، جلدهای اول و دوم را در بر گرفته و باب دهم که به امیران مکه اشاره دارد، جلدهای سوم تا ششم افادة الانام را به خود اختصاص داده است.
دیده‌ها و شنیده‌های نویسنده، از دیگر منابع کتاب به شمار می‌روند که بر غنای آگاهی‌های افادة الانام افزوده‌اند. غازی شنیده‌های خویش را گاه از پدرش محمد غازی (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و گاه از مشایخ خود چون شیخ عبدالحق گزارش کرده است. گستردگی مصادر و منابع و اشتمال بر انبوهی از آگاهی‌های تاریخی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی و نظامی سبب شده که از این کتاب با عنوان دانشنامه‌ای از گزارش‌ها و آگاهی‌های مکه تعبیر شود.
غازی افزون بر تبویب و فصل بندی دقیق و منطقی کتاب، هر چه را که از نویسندگان پیش از خود درباره موضوعی آمده، گرد آوری و گزارش کرده و برای مستندسازی این گزارش‌ها معمولا نام کتاب یا مؤلفش (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) را در آغاز هر گزارش آورده است.
غازی حدیث‌های کتابش را گاه با
سلسله اسناد راویان (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و گاه بدون استناد یاد می‌کند. او در بیان
احکام فقهی حج و
حرم، بدون ترجیح هیچ مذهبی، فقط به ذکر باورهای
مذاهب می‌پردازد. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) اما در مباحث تفسیری، افزون بر یادکردن از سخنان مفسران، سخنی را در آن میان برمی گزیند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)
آثار بعدی تاریخ مکه به گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند که از آن جمله التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم نوشته
محمد طاهر کردی است.
این کتاب هم زمان با افادة الانام نگارش یافته و هر دو از کتاب‌های متاخر و پر برگ
تاریخ مکه به شمار می‌روند؛ با این تفاوت که کردی در نگارش کتابش از یادکرد نبرد‌ها و رخدادهای سیاسی دوری کرده و علت آن را ناآگاهی به امور سیاسی و پدید آمدن زمینه غیبت از افراد دانسته است،
در حالی که افادة الانام بیش از هر چیز به امور سیاسی توجه دارد. تاریخ مکه
احمد سباعی یکی دیگر از این آثار است که حجم وسیعی از آگاهی‌های آن برگرفته از افادة الانام است.
افادة الانام اگر چه از لحاظ نگارش بر این دو مقدم است، بعدا به چاپ رسیده است. از این رو، این آثار به نسخه خطی افادة الانام استناد کرده‌اند.
غازی افزون بر مقدمه‌ای در یادکرد منابع و مصادر، مقدمه‌ای دیگر را در فضیلت‌ها، عظمت و نام‌های مکه نگاشته
و سپس در ۱۰ باب و یک خاتمه، کتابش را سامان داده است. او در آغاز به تاریخ کهن
مکه پرداخته و آگاهی‌هایی گسترده از موضوعات گوناگون به پشتوانه منابع فراوان گرد آورده و گاه اخبار مربوط به زمان خود را نیز به آن‌ها افزوده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) مباحث بخش تاریخی و فرهنگی افادة الانام عبارتند از: ساخت و سازها و تعمیرهای
کعبه،
مسجدالحرام (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و دیگر مکان‌ها، اندازه و مساحت جای‌ها و مکان‌های حج و حرم (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)، فضیلت
حطیم،
حجرالاسود و دیگر مکان‌های متبرک،
کوه‌ها،
مساجد،
آرامگاه‌ها،
چشمه‌ها
و
چاه‌های مکه،
سیل‌ها
و فتنه‌های رخ داده در مکه،
عادات مردم مکه در
ماه رجب و
ذی حجه و همچنین برخی عادت‌های خطیبان
جمعه و چگونگی برپایی
نماز جماعت در مسجدالحرام.
غازی در یادکرد از دانشمندانی که در گورستان معلات دفن شده‌اند، به شرح حال آن‌ها پرداخته و به برخی از آنان توجه فراوان کرده و افزون بر شرح حال دقیق آن‌ها، فهرست آثارشان را آورده است. برای مثال، به
فاسی و کتاب هایش بیش از همه توجه کرده است.
تاریخ حج گزاری
خلفا، بزرگان و امیران و بیان صدقات و کارهای ایشان در مکه، از دیگر آگاهی‌های کتاب هستند.
فهرست
حکمرانان مکه، بخشی انبوه از این کتاب را به خود اختصاص داده است. او این گزارش را از هنگام
فتح مکه آغاز کرده و سپس به حکمرانان مکه در دوران
خلفای راشدین،
اموی و
عباسی پرداخته و آن گاه، به
دولت اشراف مکه در چهار طبقه موسویون، سلیمانیون، هاشمیون و آل قتاده اشاره کرده است. وی همه رخدادهای دوره حکومت هر حکمران همچون فتنه‌ها، نبرد‌ها، و نامه نگاری‌ها را در این بخش یاد کرده است.
آن چه به این اثر ارزشی ویژه بخشیده و بخش عمده‌ای از آن را به خود اختصاص داده، آگاهی‌های ارزشمند نویسنده از اوضاع سیاسی روزگار خود، یعنی اواخر
سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم ق. است. در این دوران، اتفاقاتی بسیار مهم در عرصه سیاست و حکومت
عربستان رخ داده که غازی همه آن‌ها را سایه به سایه تعقیب کرده وگزارش‌ها و آگاهی‌های دقیقی از آن‌ها به دست داده است.
رخدادهای سیاسی مهم دوران غازی را می‌توان به دو بخش اصلی قسمت کرد: بخش نخست رخدادهای مربوط به فروپاشی دولت عثمانی و استقلال دولت شریف حسین و جنبش مشروطه خواهی است. با توجه به اهمیت این دوره از تاریخ سیاسی عربستان و دلبستگی سخت نویسنده به حکومت شریف حسین، آگاهی‌های بسیاری درباره این دوره ثبت شده است که از آن جمله‌اند: دخالت دولت انگلیس در این جریان‌ها، اسیر شدن ترک‌های عثمانی، استیلای شریف حسین بر عربستان و ماجرای بیعت گرفتنش و تعیین اسم «ملک» برای خود.
او در این بخش با توجه به دلبستگی ویژه که به انقلاب و دولت شریف حسین دارد، به همه خدمات او در طول حکومتش همچون تاسیس ادارات آموزشی، افتتاح خیابان‌ها و مدارس، یاری رساندن به نیازمندان
و ایجاد دادگاه جدید با قوانینی نو
اشاره کرده و سپس با ذکر آمار و ارقام، به مقایسه آن با حکومت پیشین پرداخته است. برای نمونه، در جدولی به واردات در دولت شریف حسین و دولت پیشین اشاره کرده و به این نکته توجه داده است که در این دوره شریف حسین در حال نبرد بوده، در حالی که دولت پیشین چنین وضعی نداشته است.
او در گزارش این رویدادها، همه اسناد، نامه‌ها، تلگرام‌ها، قراردادها میان گروه‌ها و کشورها و بندهای این پیمان‌ها را مو به مو و بدون هیچ حذف و تلخیص یاد کرده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) یکی از منابعی که در تهیه این اسناد بسیار از آن بهره برده شده، کتاب
تاریخ مقدرات العراق السیاسیة نوشته
محمد طاهر العمری است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)
ستیز میان شریف حسین و ملک عبدالعزیز و سرانجام پیروزی ملک عبدالعزیز و روی کار آمدن وهابی‌ها، بخشی دیگر از آگاهی‌های دوره نویسنده را می‌سازند. با توجه به شیوه گزارش این رویداد و به کار بردن تعبیر «
وهابیان» دانسته می‌شود که نویسنده را این تعبیر خوش نیامده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) او گزارش این دوره را با حمله وهابیان به
طائف و سخنرانی ملک حسین در حرم و
اعلام قیامش آغاز کرده
و سپس به دقت به رخدادهای این واقعه پرداخته که از آن جمله‌اند: ورود ملک عبدالعزیز به مکه و بیان خلاصه سخنرانی او در موضوعات سیاسی و عقیدتی همچون مسئله
شفاعت و
محبت اولیا و
صالحان،
قراردادها و پیمان‌ها با قبیله‌های گوناگون و بندهای آن معاهدات (برای نمونه به این منبع شود:
)، ستیزهای شریف علی و دولت سعودی
و تسیلم شدنش به ملک عبدالعزیز،
ویرانی گنبدهای گورستان معلات به دست امیر خالد،
ابلاغیه دولت
آل سعود،
محاصره
مدینه و تسلیم شدن آن
و همه نامه‌ها و مراسلات و خطابه‌ها. (برای نمونه به این منبع شود:
)
او همچنین به کارهای دولت سعودی سال‌های در سال‌های ۱۳۴۷ـ۱۳۴۹ ق. مانند تشکیل هیئت‌های
امر به معروف و نهی از منکر،
تعیین حکمران طائف و مکه
و قوانین تدریس، مواد درسی و نام استادان حرم مکی به صورت دقیق و مفصل پرداخته است.
وی در گزارش‌های اقتصادی، افزون بر یادکرد بهای اجناس و کالاهای مصرفی همچون
عدس،
گندم و
روغن (برای نمونه به این منبع شود:
) گاه همچون کارشناسی اقتصادی به بررسی علل
تورم و افزایش قیمت‌ها می‌پردازد. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) نرخ کرایه از مکه تا مدینه یا از مکه تا
عرفات (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)، هزینه سفر هر
حاجی از هنگام ورود به مکه تا بازگشت به وطن (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و بررسی بعضی رویدادهای اقتصادی چون گرفتن
مالیات، از دیگر مباحث اقتصادی کتاب به شمار می‌روند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)
او در بخش‌هایی از کتابش اخبار مکه را به صورت سال شمار تنظیم و رخدادهای آن را سال به سال یاد کرده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) شمار حج گزاران (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و آگاهی‌های فراوان درباره کاروان‌های حج گزار همچون شماره آن‌ها و نظامیان همراهشان برای محافظت از راهزنی‌ها، بخشی دیگر از مطالب این کتاب را تشکیل می‌دهند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) گاه نیز آگاهی‌هایی درباره کاروان‌های ایرانی داده و از جمله به کاروانی به ریاست غفار خان و حبیب الله خان عین الملک در سال ۱۳۴۴ق. اشاره دارد.
ذکر آمار و آگاهی‌هایی در جلد اول (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و بهره گیری از نشریات عربستان همچون جریده
قبله (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) از ویژگی‌های کتاب غازی است.
وی هنگام نگارش اواخر جلد پنجم کتاب از مکه بیرون رفته و به سرزمین‌های
حجاز و
جزیرة العرب همچون
یمن،
لحج،
عسیر،
حضرموت،
عمان و
بحرین سفر نموده و آگاهی‌های جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی فراوان درباره این سرزمین‌ها به دست داده است. حدود، مساحت، جمعیت، صادرات و محصولات کشاورزی این جای‌ها و پیمان‌های سیاسی آن‌ها با دولت سعودی از جمله این آگاهی‌ها هستند. انواع مردم
عرب و فرهنگ،
علوم، قبایل و آداب و رسوم آن‌ها بخشی کوتاه از این کتاب را به خود اختصاص داده‌اند.
او همچنین به راه شناسی مکه و مدینه پرداخته است.
منبع عمده او در این آگاهی‌ها، سفرنامه‌های حج همچون
رحله ابن جبیر (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)،
رحله ابن بطوطه (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و
رحله بتنونی (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) است. آگاهی‌هایی دقیق از خاندان‌های مشهور مکه همچون
طبری و
نویری و گزارشی از شهرهای طائف و
جده و تاریخ و ویژگی‌های این شهرها پایان بخش این کتاب هستند.
ذیل‌هایی بر این کتاب نگاشته شده‌اند که از جمله آن‌ها
اتمام الکلام علی افادة الانام نوشته خود نویسنده است. او در این ذیل، برخی از آگاهی‌های افادة الانام را کامل کرده و در پایان هر جزء از کتابش قرار داده است. مصحح در نسخه چاپی، این آگاهی‌ها را در پانوشت‌هایی با اشاره به آن گنجانده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) افزون بر این، محمد نصیف در نسخه‌ای که از این کتاب نگاشته، یادداشت‌هایی را بر آن افزوده است که به دست مصحح در پانوشت کتاب گنجانده شده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)
جلد هفتم کتاب حاوی فهرست‌های مصحح از
آیات،
حدیث‌ها، نام‌های خاص، مکان‌ها و مصادر کتاب است. مصحح همچنین عکس‌هایی از مکان‌های مهم کعبه و مکه در روزگار حاضر فراهم آورده و همراه توضیحی مختصر در این جلد گنجانده است.
افادة الانام پس از نزدیک به ۸۰ سال بی مهری، به کوشش عبدالله بن دهیش، با بهره گیری از یک نسخه خطی تصحیح و در انتشارات مکتبه اسدی به سال ۱۴۳۰ق. در هفت جلد به چاپ رسیده است. ملک بن عبدالله بن دهیش که مصحح کتاب اخبار مکه فاکهی نیز هست، مقدمه‌ای پردامنه درباره غازی و کتاب او نگاشته و در پانوشت‌های کتابش به بررسی برخی حدیث‌ها پرداخته و نام‌های خاص و مکان‌ها را به تفصیل شرح داده است.
الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار
العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛
اعلام المکیین: عبدالله بن عبدالرحمن
المعلمی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۱ق؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛ تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش؛
العلماء و الادباء الوراقون فی الحجاز: عبدالوهاب بن ابراهیم، طائف، نادی الطائف الادبی، ۱۴۲۳ق؛ معجم المؤلفین: عمر رضا کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛ نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: عاتق بن غیث بلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۵ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام».
