اسماعیل بن حسین جرجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جرجانی، اسماعیل
بن حسین،
پزشک و نویسنده ایرانی قرن پنجم و ششم که به ویژه آثار پزشکی مهمی به
زبان فارسی تألیف کرد.
برای او چندین لقب و کنیه ذکر شده است، از جمله ابوابراهیم، زین‌الدین، شرف‌الدین، علوی حسینی و
طبیب علوی .
به‌رغم اهمیت فراوان جرجانی در تطور دانش پزشکی در
ایران ، دانسته‌های بسیاری از زندگی او در دست نیست. کهن‌ترین اطلاع از زندگی جرجانی نوشته مورخ همعصرش،
محمودبن محمدبن عباس خوارزمی (۴۹۲ـ ۵۶۸)، در کتاب گمشده تاریخ خوارزم می‌باشد که تنها به واسطه نوشته سمعانی به دست ما رسیده است. بر اساس نوشته خوارزمی، جرجانی مدتها در
گرگانج (از شهرهای پر رونق خوارزم در اوایل دوره خوارزمشاهیان) زندگی کرد و در ۵۳۱ در
مرو درگذشت.
یاقوت حموی نیز
اطلاع چندی در باره زندگی جرجانی به دست داده است؛ بنا به نوشته او، جرجانی در
جرجان به دنیا آمد. ابتدا در
خوارزم و سپس در مرو زندگی کرد و در ۵۳۱ در همان‌جا درگذشت.
یاقوت
همچنین ابوالقاسم قُشَیری (۳۷۶ـ ۴۶۵)، صوفی و
فقیه مشهور، را از جمله استادان جرجانی دانسته و نیز نوشته که جرجانی به ابوسعد
عبدالکریم‌بن محمد سَمْعانی (۵۰۶ ۵۶۲)، محدّث و مورخ و نسب‌شناس مشهور،
اجازه روایت حدیث داده است. این نوشته یاقوت، که نویسندگان معاصر بسیاری
آن را تکرار کرده‌اند، با توجه به این که سمعانی در میان آثار متعدد خود تنها در بخش کوچکی از
التَحْبیر به جرجانی
اشاره کرده و از جمله در
معجم‌الشیوخ خود (که
اختصاص به معرفی استادان و بزرگان عصر خود دارد) نامی از جرجانی نبرده است، درست به نظر نمی‌رسد.
پاره‌ای از اطلاعات در باره زندگی جرجانی از لابه‌لای آثار متعدد خودش به دست می‌آید. در سطور نخستینِ ذخیره خوارزمشاهی، مهم‌ترین اثر تألیفی جرجانی به فارسی، او از ورود خود به خوارزم در زمان امارت
قطب‌الدین محمد خوارزمشاه ، امیر محلی خوارزم (حک: ۴۹۰ یا ۴۹۱ـ۵۲۱)، در ۵۰۴ یاد کرده است
در همین موضع از ویرایش عربی این کتاب که به نام
الذخیرة الخوارزمشاهیة مشهور است، جرجانی
از جمع‌آوری ذخیره در سن هفتاد سالگی یاد کرده است. بر اساس مطلب اخیر، بسیاری
سال تولد جرجانی را ۴۳۴ نوشته‌اند. در حالی که چون این روایت در نسخه‌های متعدد فارسی ذخیره خوارزمشاهی (که در دسترس است) ذکر نشده، به نظر می‌رسد اشاره به هفتاد سالگی مؤلف معطوف به زمان پایان یافتن متن فارسی ذخیره در دوره حکومت قطب‌الدین محمد و پس از ورود او به خوارزم در ۵۰۴ باشد و نه الزاماً سن او به هنگام ورودش به خوارزم. در نسخه فارسی این کتاب
، جرجانی از سفر خود به
قم یاد کرده است. از زمان این سفر اطلاعی در دست نیست، جز اینکه قاعدتاً باید پیش از ۵۰۴ و زمان ورود او به خوارزم باشد. جرجانی همچنین
از اشتغالش به سرپرستی داروخانه بهاءالدوله در خوارزم و اشتهارش که باعث مراجعه بسیار مردم به او می‌شد، یاد کرده است. او کتاب دیگر خود الاَغراض الطِبیة (خلاصه ذخیره خوارزمشاهی) را در زمان حکومت ابوالمظفر
اَتْسِزْبن محمد (حک :۵۲۱- ۵۵۱)، پادشاه خوارزمشاهی و فرزند قطب‌الدین محمد، و بنا به سفارش مجدالدین ابومحمد صاحب
بن محمدبخاری، وزیر اتسز که اطلاع دیگری از او در دست نیست، تألیف کرد.
ذکر نام
ابومحمد بخاری و تألیف کتاب به دستور او یقیناً مربوط به شروع حکومت مستقل اتسز بر منطقه خوارزم (۵۳۵- ۵۵۱) و ادامه یافتن زندگی جرجانی تا این زمان می‌باشد.
جرجانی در زمان نوشتن کتاب دیگرش،
تدبیر یوم ولیلة ، هنوز در گرگانج زندگی می‌کرد.
از این‌رو، این نوشته یاقوت
که جرجانی در مرو زندگی کرد و در همان‌جا درگذشت، در صورت صحت، تنها معطوف به دوره کوتاهی از اواخر زندگی او می‌باشد.
بیهقی نیز
از دیدارش با جرجانی در
سرخس در ۵۳۱ یاد کرده است.
برای وفات جرجانی تاریخهای متعددی ذکر شده، که در میان آنها تاریخ مورد نظر یاقوت
یعنی ۵۳۱ که بسیاری از معاصران
نیز آن را نقل کرده‌اند، با توجه به ادامه زندگی جرجانی تا دوره حکومت مستقل اتسز در خوارزم صحیح به نظر نمی‌رسد.
حاجی‌خلیفه که تاریخهای متعددی را برای سال فوت جرجانی بر شمرده، سال ۵۳۵ را نیز ذکر نموده است.
ابن‌ابی‌اصیبعه پادشاه معاصر جرجانی را
علاءالدین محمد خوارزمشاه (حک: ۵۹۶ -۶۱۷)، از آخرین پادشاهان خوارزمشاهی، دانسته است. این اشتباه به علت درک نادرست ابن‌ابی‌اصیبعه از نام علاءالدین که لقب قطب‌الدین محمد هم بوده، رخ‌داده است و به نوشته‌های
خواندمیر و
حمداللّه مستوفی نیز راه یافته است.
سمعانی
و یاقوت
تنها
ابوالقاسم قشیری را به عنوان استاد جرجانی بر شمرده‌اند. در حالی که، جرجانی پزشکی را از
ابن‌ابی‌صادق نیشابوری (ح ۳۸۵ـ۴۷۰)، شاگرد بلافصل ابن‌سینا، آموخت .
جرجانی خود در موارد متعدد در ذخیره خوارزمشاهی
از او یاد کرده است. از دیگر اشخاص و منابعی که جرجانی به استفاده از آنها در تألیف
ذخیره خوارزمشاهی اشاره کرده، از پزشکان اسلامی، ابوعلی سینا،
محمدبن زکریا رازی ،
ابوالحسن طبری تُرَنجی
و
احمد فرخ هستند که البته از میان آنها تنها از احمد فرخ
به عنوان استاد یاد کرده است؛ از پزشکان یونانی،
جالینوس ،
بقراط و
اَهْرُن را نام برده و به هنگام برشمردن بیماریهای چشم، به استفاده از مهم‌ترین اثر
چشم پزشکی اسلامی،
تذکرة الکحالین علی
بن عیسی کحال،
و به هنگام بحث در باره بیماریهای
معده ، به بهره‌گیری از نسخه
عیسی صُهاربُخت و داروهای ذکر شده در آن
اشاره کرده است.
مهم‌ترین نقش جرجانی در تکوین دانش پزشکی در
ایران ، گذشته از اهمیت او به عنوان پزشک، تألیف بزرگ‌ترین و کهن‌ترین آثار پزشکی به
زبان فارسی است. تا زمان جرجانی، منابع دانش پزشکی دوره اسلامی، چه ترجمه‌های آثار دانشمندان یونانی و چه آثار تألیفی پزشکانِ حتی ایرانی، عموماً به
زبان عربی بود. کتابهای پزشکی فارسی بسیار محدود و عموماً هر یک از آنها نخستین اثر فارسی در موضوعات گوناگون پزشکی بودند. این آثار عبارت‌اند از:
هدایة المتعلمین (تألیف نیمه دوم سده چهارم)، کهن‌ترین پزشکی‌نامه فارسی، نوشته ابوبکر ربیع
بن احمد اَخَوینی بخاری؛
الابنیة عن‌الحقایق الادویة (تألیف سده چهارم)، نوشته ابومنصور موفق
بن علی هروی؛
دانشنامه حکیم مَیسَری (تألیف ۳۷۰)؛ نورالعیون فی امراض‌العین و اسبابها و علاجاتها (تألیف ۴۸۰)، کهن‌ترین چشم پزشکی‌نامه فارسی، نوشته ابوروح محمدبن منصوربن ابوعبداللّه جرجانی مشهور به زرین‌دست و چند رساله کوتاه از
ابن‌سینا ، از جمله رسائل رگ‌شناسی و حفظ‌الصحة
در حالی که، ذخیره خوارزمشاهی چه از نظر شمول بر شاخه‌ای دانش پزشکی و چه از نظر وسعت و دامنه مطالب، به تنهایی از مجموعه این آثار مهم‌تر و بزرگ‌تر می‌باشد.
آثار فارسی جرجانی یعنی یادگار و ذخیره خوارزمشاهی و دو خلاصه ذخیره (خُفی عَلایی و الاَغراض الطِبیة) مجموعه مهم و جالب توجهی از لغات پزشکی، نام اندامهای بدن، بیماریها و داروها و نیز بسیاری از افعال و واژگان فارسی است که امروزه دیگر در زبان فارسی به کار نمی‌روند؛ از جمله فعل
بیزاندن (نرم و غربال کردن، به صورت «ببیزند»)،
سائیدن (مخلوط کردن، به صورت «بسایند»)،
بدگواریدن (بد هضم کردن غذا)،
دشخواری (دشواری)،
دستکاری (جراحی)،
سِپُرز (طحال)،
گُرده (کلیه)،
و
ناخُنه (بیماری چشمی، در عربی ظُفْرِه).
در مورد نام داروها، اگر چه جرجانی در
قَرابادینِ (بخش مربوط به معرفی داروها در کتابهای پزشکی) ذخیره خوارزمشاهی
و کتابهای چهارم و پنجم
الاغراض الطبیة نام داروهای مفرد و مرکّب را زیر عنوان عربی آنها آورده اما در موارد متعدد معادل فارسی و گویشی آنها را نیز ذکر کرده است، برای مثال
ترب (در عربی فُجْل)،
و
پیازْموش (در عربی اَسْقیل).
در میان آثار جرجانی، تنها کتاب الاغراض الطبیة از نظر کاربرد واژگان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است.
روی هم رفته، نقش جرجانی در
تکوین دانش پزشکی در ایران باید در دو زمینه، یکی به عنوان پزشکی حاذق و کثیرالتألیف و دیگری پزشکی فارسی‌نویس و لغت‌شناس و کسی که واژگان فارسی بسیاری در پزشکی وضع کرده است، بررسی نمود.
اگر چه آثار جرجانی خیلی زود و به سرعت پس از تألیف، بین مردم مشهور شد،
رویکرد متفاوتی بین رواج آثار او در ایران و خارج از ایران وجود دارد. در حالی که، ذخیره خوارزمشاهی تنها کتابی است که از فارسی به
عبری ترجمه شده است،
در میان پزشکان و داروشناسان ایرانی در دوران تکوین دانش پزشکی در ایران، افراد معدودی به آرای او
استناد کرده‌اند؛
حکیم مؤمن فهرست مطولی از ۲۴ اثر ارجاعی خود بر شمرده، از آثار جرجانی ذکری به میان آورده است و نه عقیلی علوی شیرازی در
مخزن‌الادویة . از میان پزشکان ایرانی، تنها
فخرالدین رازی به هنگام تألیف رساله حفظ‌البدن از جرجانی نام برده
و
بهاءالدوله رازی در خلاصه التجارب در پاره‌ای موارد
از آرای پزشکی جرجانی یاد کرده است.
رستم گرگانی ، پزشک همشهری جرجانی که در اواسط قرن دهم به
هند مهاجرت کرد، کتاب خود در معرفی انواع داروهای مفرد و مرکّب را به
تقلید از ذخیره خوارزمشاهی،
ذخیره نظام شاهی نام نهاد.
جرجانی علاوه بر پزشکی آثاری نیز در موضوع فلسفه و اخلاق نوشته است. اما
اختصار این رسائل در مقایسه با آثار متعدد و حجیم پزشکی او و بی‌توجهی به آنها در طول سالیان مانع از آن شده است که از جرجانی علاوه بر
پزشک با عنوان
فیلسوف نیز یاد شود. جرجانی آثار خود را به دو زبان فارسی و عربی نوشته و
شهرزوری چهار بیت از اشعار عربی او را ذکر کرده است.
علاوه بر ذخیره خوارزمشاهی و برگردان عربی آن، الذخیرة الخوارزمشاهیة،
الاغراض الطبیة و
المباحث العلائیة و برگردان عربی آن،
التذکرة الاشرفیة فی الصناعة الطبیة و خُفی عَلایی ،
آثار جرجانی عبارت‌اند از: ۱) فی‌التحلیل، رساله کوچکی در هشت برگ در موضوع
فلسفه به عربی، که تاکنون تنها یک نسخه از آن شناسایی شده است.
۲) تدبیر یوم ولیلة، رساله‌ای به زبان عربی در موضوع پزشکی
۳) کتاب در علم
تشریح ، به فارسی در موضوع پزشکی
از این کتاب نیز تاکنون تنها یک
نسخه شناسایی شده است؛
۴)
حفظ‌الصحة ، رساله‌ای به فارسی در موضوع پزشکی در شانزده باب
۵)
زبدة (فی) الطب ، کتابی به عربی در موضوع پزشکی و
داروسازی ، از این رساله نسخ متعددی وجود دارد.
۶) فی‌القیاس، رساله بسیار کوچکی به عربی در موضوع
منطق تنها شامل دو برگ، از این رساله تاکنون تنها یک نسخه شناسایی شده است.
؛
۷)
رسالة المُنَبِّهة ، رساله‌ای به عربی در موضوع
اخلاق ، از این رساله چند نسخه خطی وجود دارد (
دو میکروفیلم از این رساله متعلق به نسخه‌های آن در ترکیه در کتابخانه مرکزی
دانشگاه تهران وجود دارد.
۸) یادگار، کتابی به فارسی در پزشکی، این کتاب در اصل خلاصه‌ای از ذخیره خوارزمشاهی است .
بیهقی
از رسائل
طب‌الملوکی و
وصیت‌نامه جرجانی یاد کرده که از آنها تاکنون هیچ نسخه‌ای شناسایی نشده است. همچنین
ابن‌اسفندیار از ترجمه فارسی
قانون ابن‌سینا اثر سیداسماعیل جرجانی یاد کرده است. به نظر
سیدحسین نصر ،
ذخیره همان ترجمه قانون ابن‌سینا به فارسی است؛ در حالی که پیش از آنکه بتوان ذخیره را ترجمه صِرفی از قانون دانست، باید آن را کتابی به شمار آورد که تحت تأثیر سنّت سینایی در پزشکی اسلامی نوشته شده است. همچنین، بروکلمان
از رساله
الاجوبة الطبّیة جرجانی در
کتابخانه آصفیه هندوستان یاد کرده است. در فهرست این کتابخانه،
رساله مورد نظر بروکلمان همان الاغراض الطبّیة معرفی شده است .
بین آثار پزشکان ایرانی و فارسی زبان، آثار جرجانی بیش از همه به صورتهای گوناگون چاپ شده است. نخستین چاپ از میان آثار جرجانی، چاپ
خفی علایی و ذخیره خوارزمشاهی در هندوستان و به صورت سنگی می‌باشد.
در ایران دست کم سه تصحیح از بخشهایی از ذخیره خوارزمشاهی صورت گرفته است، (کتابهای اول و دوم، به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۸ ش؛ کتاب اول، به تصحیح اعتمادی، شهراد و مصطفوی، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ و تصحیح سایر مجلدات این کتاب هنوز ادامه دارد،
یک چاپ عکسی از همین اثر (به کوشش
سعیدی سیرجانی ، تهران ۱۳۵۵ ش)، چاپی عکسی از الاغراض الطبیة (به کوشش
پرویز ناتل خانلری ، تهران ۱۳۴۵ ش) و تصحیحی از خفی علایی
نیز حاصل کوشش دانشمندان معاصر برای احیای آثار جرجانی است. یکی از مهم‌ترین و علمی‌ترین پژوهشهای انجام شده در باره ذخیره خوارزمشاهی، بررسی بخش
چشم پزشکی این کتاب است که
تی‌یری دو کروسل د پس انجام داده است. جدیدترین کوشش در این زمینه، تصحیح
مهدی محقق (تهران ۱۳۸۱ ش) از
یادگار می‌باشد.
(۱) ابن‌ابی‌اصیبعه، كتاب عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس
بن طحان آوگوست مولر (، كونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛
(۲) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۲۰ ش ؛
(۳) ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالك الابصار فی ممالك الامصار، سفر ۹، چاپ عكسی از نسخه خطی كتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش ۳۴۲۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانكفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۴) هوشنگ اعلم، «واژگان فارسی پزشكی سیداسماعیل جرجانی در الاغراض الطبیه »، در مجموعه مقالات كنگره بزرگداشت حكیم سیداسماعیل جرجانی ، تهران: فرهنگستان علوم پزشكی، ۱۳۸۱ ش؛
(۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست كتابهای خطی كتابخانه ملك ، تهران ۱۳۵۲ ش ـ ؛
(۶) بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب ، نسخه خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸؛
(۷) میرعثمان علی‌خان بهادر، فهرست مشروح بعض كتب نفیسه قلمیه مخزونه كتب خانه آصفیه سركار عالی، حیدرآباد دكن ۱۳۵۷؛
(۸) علی
بن زید بیهقی، تاریخ حكماء الاسلام ، چاپ محمد كردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶؛
(۹) حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشكی و پزشكی ایران ، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۵ ش؛
(۱۰) اسماعیل
بن حسن جرجانی، تدبیر یوم و لیله، نسخه خطی كتابخانه ملی ملك، ش ۲۴/۸۰۷؛
(۱۱) همو، ذخیرة خوارزمشاهی، چاپ عكسی از نسخه‌ای خطی، چاپ علی‌اكبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ ش؛
(۱۲) همان، ترجمه عربی: الذخیرة الخوارزمشاهیه، نسخه خطی كتابخانه دانشكده پزشكی دانشگاه تهران، ش ۱۱۳؛
(۱۳) همو، كتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، عكس نسخه مكتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ ش؛
(۱۴) حاجی خلیفه؛
(۱۵) حكیم مؤمن؛
(۱۶) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده ؛
(۱۷) خواندمیر؛
(۱۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست كتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشكوة به كتابخانه مركزی دانشگاه تهران ، ج ۳، بخش ۲، تهران ۱۳۳۵ ش؛
(۱۹) همو، فهرست میكروفیلمهای كتابخانه مركزی دانشگاه تهران ، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش؛
(۲۰) دهخدا؛
(۲۱) محمدبن منصور زرین‌دست، نورالعیون، نسخه خطی كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، ش ۲۲۷۰؛
(۲۲) عبدالكریم
بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الكبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۲۳) محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحكماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دكن ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛
(۲۴) غلامعلی عرفانیان، فهرست كتب خطی كتابخانه مركزی و مركز اسناد آستان قدس رضوی، ج ۱۹، مشهد ۱۳۸۰ ش؛
(۲۵) ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمه داود اصفهانیان، تهران ۱۳۶۷ ش؛
(۲۶) خانبابا مشار، مؤلفین كتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش؛
(۲۷) فریبرز معطر، «جرجانی و فرهنگ پزشكی»، كیهان فرهنگی ، سال ۹، ش ۸ (آبان ۱۳۷۱)؛
(۲۸) فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردكانی، «بررسی احوال و آثار حكیم سیداسماعیل جرجانی»، در مجموعه مقالات كنگره بزرگداشت حكیم سیداسماعیل جرجانی ، تهران: فرهنگستان علوم پزشكی، ۱۳۸۱ ش؛
(۲۹) احمد منزوی، فهرستواره كتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۳۰) محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران ، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۵۳ ش؛
(۳۱) حسین نصر، «طب سنتی ایران و اهمیت امروزی آن»، در مجموعه مقالات در باره طب سنتی ایران ، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲ ش؛
(۳۲) احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش؛
(۳۳) یاقوت حموی؛
(۳۴) Zouhir M. Agha, Bibliography of Islamic medicine and pharmacy , Leiden ۱۹۸۳;
(۳۵) W. Ahlwardt, Die Handschriften - Verzeichnisse der Koiglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. ۷, Berlin ۱۸۹۵;
(۳۶) Arthur J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts , vol.۴, Dublin ۱۹۵۹;
(۳۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplemetband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲;
(۳۸) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l'Escurial , vol. ۱, Paris ۱۹۰۳;
(۳۹) Cyril L. Elgood, A medical history of Persia and the Eastern Caliphate , Cambridge ۱۹۵۱;
(۴۰) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office , Oxford ۱۹۰۳-۱۹۳۷;
(۴۱) Adolf Mauriz Fonahn, Zur Quellenkunde der persischen Medizin , Lepzig ۱۹۱۰;
(۴۲) Abbas Naficy, La mإdecine en Perse: des origins a nous jours, ses fondements thإoriques d'apres l'Encyclopedia medicale de Gorgani , Paris ۱۹۳۳;
(۴۳) R. Schmitz and Fariborz Moattar, "Zur Biobibliographie Isma ـ il Gorganis (۱۰۴۰- ۱۱۳۶). Der `Schatz des Konigs von Hwarazm ", Sudhoffs Archiv Geschichte der Medizin , ۵۷ (۱۹۷۳);
(۴۴) M.Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris ۱۸۸۳-۱۸۹۵;
(۴۵) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. ۲, pt. ۲, London ۱۹۷۱;
(۴۶) Manfred Ullmann, Die Medizin im Islam , Leiden ۱۹۷۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن حسین جرجانی»، شماره ۴۶۰۶.
