اسماعیل (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
إِسْماعیل (به همزه مکسور و سکون سین) از
واژگان قرآن کریم و نام دو نفر از
پیامبران است: اسماعیل پسر
ابراهیم (علیه‌السّلام) و اسماعیل از
پیامبران بنی‌اسرائیل که معروف به اسماعیل صادق الوعد است. اینکه اسماعیل فرزند ابراهیم همان اسماعیل صادق الوعد است، بین
مفسرین اختلاف نظر وجود دارد. اما طبق
آیات قرآن کریم، اسماعیل صادق الوعد غیر از اسماعیل بن ابراهیم است که در
قرآن کریم همواره با ابراهیم ذکر شده است.
إِسْماعیل نام دو نفر از پيامبران است:
۱- اسماعيل پسر ابراهيم (علیه‌السّلام).
۲- اسماعيل از پيامبران بنى‌اسرائيل.
بايد دانست كه بعضى‌ها اسماعيل را يك نفر دانسته و گفته‌اند اسماعيل پسر ابراهيم همان اسماعيل صادق الوعد است؛ و بعضى احتمال داده‌اند كه صادق الوعد از آن جهت است كه پدرش گفت: در خواب مى‌بينم تو را
قربانی مي‌كنم. او به پدرش گفت: اين كار را بكن من
صبر خواهم كرد و وقت عمل به وعده خود
وفا كرد. با استمداد از آیات قرآن خواهیم دید که
إِسْماعیل نام دو نفر از پیامبران است و اسماعیل صادق الوعد غیر از اسماعیل بن ابراهیم است که همواره با ابراهیم ذکر شده است.
طبق آیات قرآن، اسماعیل صادق الوعد غیر از اسماعیل فرزند ابراهیم است، اکنون به بررسی آیات در ذیل می‌پردازیم:
مثل
(وَ عَهِدْنا إِلَى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَن طَهِّرا بَيْتِیَ) (و از ابراهيم و اسماعيل پيمان گرفتيم كه: «خانه مرا ... پاكيزه سازيد.»)
(وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعيلُ) (و به ياد آوريد هنگامى را كه ابراهيم و اسماعيل پايه‌هاى
خانه کعبه را بالا مى‌بردند.)
(نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَ إِلَهَ آبائِكَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ) ((گفتند:) می‌پرستیم خداى تو و خداى پدرانت ابراهيم و اسماعيل)
(وَ ما أُنزِلَ إِلَى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ) (و به آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهيم و اسماعيل و
اسحاق)
و نیز
آیه ۱۴۰ بقره و
۸۴ آل عمران و
۱۶۳ نساء و
۳۹ سوره ابراهیم و اسماعیل دیگر در ردیف انبیاء بنی‌اسرائیل و غیره آمده نظیر:
(وَ زَكَريّا وَ يَحْيَى وَ عيسَى وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِّنَ الصّالِحينَ • وَ إِسْماعيلَ وَ الْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطًا وَ كُلاًّ فضَّلْنا عَلَى الْعالَمينَ) (و همچنين
زکریا و
یحیی و
عیسی و
الیاس را كه همگى از
صالحان بودند و اسماعيل و
الیسع و
یونس و
لوط را
هدایت كرديم و هر يك را بر جهانيان برترى داديم.)
(وَ إِسْماعيلَ وَ إِدْریسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِّنَ الصّابِرينَ) (و اسماعيل و ادريس و
ذالکفل را به ياد آور كه همه از صابران بودند.)
(وَ اذْكُرْ إِسْماعيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِّنْ الْأَخْيارِ) (و به خاطر بياور «اسماعيل» و «اليسع» و «ذوالكفل» راكه همه از نيكان بودند.)
این مؤید آن است که این دو نفر غیر هم هستند. گذشته از این: در یک محلّ از قرآن، اسماعیل فرزند ابراهیم و
یعقوب خوانده شده و پر روشن است که اسماعیل بن ابراهیم از اولاد یعقوب نیست بلکه عموی آن حضرت است.
در
سوره مریم از اوّل تا آیه ۵۸ هشت نفر از پیامبران، زکریّا، یحیی، عیسی، ابراهیم، موسی،
هارون، اسماعیل و
ادریس ذکر شده و سپس چنین آمده
(أُوْلَئِكَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيّينَ مِن ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِن ذُرِّيَّةِ إِبْراهيمَ وَ إِسْرائيلَ) (آنها پيامبرانى بودند از فرزندان
آدم و از كسانى كه با
نوح بركشتى سوار كرديم و از دودمان ابراهيم و يعقوب.)
یعنی پیامبرانی که در این سوره یاد شدند، همه از اولاد این چهار نفرند: آدم، نوح، ابراهیم و
اسرائیل. در این آیه
(مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ) شامل هر هشت نفر است که گفته شد و کلمه
(مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ) شامل هفت نفر منهای ادریس است که گفته‌اند: ادریس، جدّ حضرت نوح بود و داخل در
(مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ) نیست.
آن وقت، اسرائیل با واو بر ابراهیم عطف شده و نشان می‌دهد که شش نفر بقیّه که اسماعیل نیز از آنهاست همه از اولاد ابراهیم و اسرائیل‌اند، یعنی هر که از آنها فرزند ابراهیم است فرزند اسرائیل نیز است علی هذا بقیّه که زکریا، یحیی، عیسی، موسی، هارون و اسماعیل بوده باشند هم فرزند ابراهیم و هم فرزند اسرائیل‌اند، پس اسماعیل در عین حال که فرزند ابراهیم بود فرزند اسرائیل نیز بود. و در نتیجه این اسماعیل غیر از اسماعیل بن ابراهیم است وگرنه برای عطف به واو در آیه محمل درستی نخواهد داشت. ناگفته نماند در
تفسیر برهان ذیل آیه
(اِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ) هشت روایت هست که اسماعیل صادق الوعد غیر از اسماعیل بن ابراهیم است و در بعضی احادیث او را
اسماعیل بن حزقیل نقل کرده‌اند.
راجع به اسماعیل بن ابراهیم آنچه در قرآن آمده از این قرار است:
۱- او
پیغمبر بود
(وَ ما اُنْزِلَ اِلی اِبْراهِیمَ وَ اِسْماعِیلَ وَ اِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْاَسْباطِ) (و آنچه بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و یعقوب و
اسباط (پيامبران از فرزندان يعقوب) نازل گرديده.)
آیه ۸۴ آل عمران
و
۱۶۳ نساء نیز در همین مضمون است.
۲- او در بنای کعبه با پدرش شرکت کرد
و هم او بود که راضی شد پدرش او را در راه خدا قربانی کند گذشته از روایات
اهل بیت (علیهم‌السّلام) قرآن خود شاهد است که ذبیح او بود نه برادرش اسحاق، در
سوره صافّات پس از نقل داستان مفصل قربانی می‌گوید
(وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِّنَ الصّالِحينَ) (ما او را به اسحاق- پيامبرى از شايستگان-
بشارت داديم.)
این آیه بدست می‌دهد که اسحاق در آن روز هنوز متولد نشده بود و مژده ولادت وی پس از جریان قربانی به ابراهیم داده شد.
امام صادق (علیه‌السّلام) در روایتی که در
المیزان از
فقیه نقل شده این مطلب را بیان فرموده‌اند.
امّا اسماعیل صادق الوعد، سه دفعه با ادریس و یسع ذکر شده چنانکه گذشت و
خدا او را در آن سه محلّ تعریف کرده که از بندگان صابر و برگزیده است و بر عالمیان فضیلت دارد. و نیز درباره او فرموده
(وَ اذْكُرْ فی الْكِتابِ إِسْماعيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولًا نَّبيًّا • وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضيًّا) یعنی: «در این کتاب یاد کن اسماعیل را که صادق الوعد و پیامبر بلند پایه بود کسان خود را به
نماز خواندن و
زکات دستور می‌داد و نزد پروردگارش پسندیده بود.»
در احادیث
شیعه و
اهل سنّت هست که: این پیامبر عظیم الشان به شخصی وعده داد که در مکانی حاضر شود، آن شخص نیامد، اسماعیل روی وعده خود یکسال در آنجا منتظر ماند بدین جهت صادق الوعد لقب یافت. و نیز روایت شده که سه روز منتظر ماند. حدیث یک سال در تفسیر برهان به سند ضعیف از
امام رضا (علیه‌السّلام) و در
مجمع البیان مرسلا از
امام صادق (علیه‌السّلام) منقول است
و در
کافی باب الصدیق و اداء الامانة حدیثی به سند حسن نقل شده و در آن هست:
«فَانْتَظَرَهُ فی ذَلِکَ الْمَکَانِ سَنَةً.» ناگفته نماند، انتظار نشستن یکسال تمام، بعید است و از نظر
عرف و
عقل خوب نیست مثلا کسی یکسال تمام در محلّی بنشیند، وسائل خورد و خوابش را به آنجا بیاورد، بخورد بخوابد، کار نکند و هر که از آنجا بگذرد، بگوید: منتظر فلانی هستم چون به وی وعده داده‌ام، چنین کاری خیلی بعید است و در خور شان یک پیامبر نیست. قهرا مراد آن است که مدت یکسال مراقب آن محل بود و گاه گاه به آنجا سر می‌زد و یا کسی می‌فرستاد که شخص موعود آمده است یا نه؟
•
قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «اسماعیل»، ج۱، ص۸۳۳-۸۷.
