اردبیل در گذرگاه تاریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب«اردبیل در گذرگاه تاریخ»، به
زبان فارسی تالیف
علی اصغر بابا صفری (متوفی ۱۳۸۲ ش) نویسنده و مورخ اردبیلی است. به گفته خود نویسنده سال‌ها در این فکر بوده است که مطالب پراکنده سفرنامه‌ها و کتب تاریخی درباره اردبیل را گردآوری کند که سرانجام در کتاب حاضر در سه مجلد آن را ارائه نموده است.
جلد اول کتاب؛ مشتمل بر پنج گفتار است که هر گفتار نیز به طور معمول مشتمل بر فصول و بخش‌های متعددی است. از گفتار ششم تا دهم در جلد دوم و از گفتار یازدهم تا پانزدهم نیز در جلد سوم آمده است.
مطالب مجلدات کتاب به ترتیب عبارت است از:
در جلد اول
جغرافیای اردبیل و تاریخچه آن تا
زمان مشروطیت مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش‌هایی از این جلد می‌خوانیم: «
اردبیل یکی از شهرهای کهن
ایران است، به طوری که بسیاری از
مورخان اسلامی بنای شهر اردبیل را به
فیروز ساسانی (۴۵۳- ۴۵۹ م) نسبت داده‌اند و از اینرو نام آن را باذن پیروز، پیروزآباد یا فیروزگرد آورده‌اند؛ اما آنچه از منابع و اسناد برمی آید بنای اردبیل خیلی قدیمی تر از زمان فیروز بوده و حتی سابقه آن را به دوره
اشکانی هم رسانده‌اند.
در زمان
خلافت حضرت علی علیه‌السّلام
ولایت آذربایجان نخست با
سعید بن ساریه خزاعی و سپس با
اشعث بوده، در زمان ولایت اشعث اکثر
مردم آذربایجان
اسلام آورده بودند و
قرآن می‌خواندند. او گروهی از اعراب اهل عطا و دیوان را در اردبیل سکونت داد و به آنان امر کرد که مردم این سامان را به اسلام دعوت کنند. اشعث اردبیل را
پایتخت خود ساخت و در مدت
حکومت او اردبیل آباد شد. به دستور وی مسجدی در اردبیل بنا کردند و این
مسجد بعدها توسعه یافت زمانی که سپاهیان عرب در آذربایجان و اردبیل بودند عشیره‌های عرب از
کوفه ،
بصره و
شام بدانجا روی آوردند. اینان هر چقدر توانستند برای خود
زمین بدست آوردند و گروهی از ایشان زمین‌های ایرانیان را خریدند و عده‌ای از زارعین نیز برای حفظ خود زمین‌ها را به آنان سپردند و خود
کشاورز آنان شدند. در اواخر
قرن دوم هجری که آذربایجان همچنان به دست خلفای
بغداد اداره می‌شد یک
نهضت مذهبی که مبتنی بر احساسات ملی و
عقاید مزدکی بود، به نام
خرمدینان پدید آمد.
بابک در حدود سال ۲۰۱ هجری قمری به پیشوایی خرمدینان رسید و در اردبیل و حوالی آن مدت ۲۲
سال مبارزه او با
دولت عباسی طول کشید. پنجاه سال بعد از شکست خرمدین؛ یعنی از سال ۲۷۶ تا سال ۳۱۷ هجری در آذربایجان سلسله
ساجیان به وجود آمد. مرکز ساجیان نخست در
مراغه بود. بعدا به اردبیل انتقال یافت، اولاد محمد بن ابی الساج تا سال ۳۲۵ هجری در اردبیل و بردع و مراغه حکمرانی می‌کردند. نخستین سکه‌هایی که نام اردبیل دارد مربوط به این خاندان است. پس از ساجیان
سلسله دیلمی مسافران با سالاریان جای آن را گرفت؛ ولی
دولت سالاریان نیز مستعجل بود».
جلد دوم با گفتاری در رابطه با بررسی تاریخی حوادث و اتفاقات این شهر در زمان پهلوی آغاز شده است.
گفتارهای بعد به زبان و مذهب و آداب و رسوم و نیز ابنیه و آثار تاریخی آن اختصاص یافته است. در گفتار آخر نیز نقدهای بزرگان پیرامون کتاب آورده شده است. بابا صفری به نقل از کتاب
بحرالانساب ابن عتبه احمد بن علی بن الحسین الحسنی نوشته است: «از فرزندان صالح
امام موسی کاظم علیه‌السّلام پنج نفر به اسامی حمزه، قدرالدین، قوام الدین، بدرالدین و صدرالدین از
بغداد روی به ولایت
ری نهادند و چون به این
شهر رسیدند، متفرق شدند. هدف آنان
تفسیر احکام اسلام و ارشاد
مردم بود و به همین خاطر به ری و اردبیل عزیمت کردند که آن دو شهر مرکز
ایران و
آذربایجان بودند. حمزه و صدرالدین به سوی اردبیل رهسپار شدند و آن جا را موطن خویش قرار داده، اقامت کردند و در این شهر درگذشتند. مقبره حضرت حمزه علیه‌السّلام در
روستای کلخوران در جوار بقعه
شیخ امین الدین جبرییل ،
پدر شیخ صفی الدین اردبیلی و در
شمال آستانه کوچک او ساخته شده و قبر حضرت صدرالدین علیه‌السّلام هم در یک کیلومتری غرب آن قرار دارد». گزارش‌هایی نیز از ساخت و ساز ابنیه و اماکن مذهبی در
زمان خود می‌دهد: «در تابستان سال ۱۳۵۰ خورشیدی مسجد سابق پیر مادر را خراب کردند و مسجد جدیدی با دیوارهای آجری و تیرآهن بر جای آن بنا کردند و در قسمتی از کف مسجد برای قرار دادن پایه ستون جایی را کنده بودند که در آن استخوان‌های زیادی از انسان‌های فوت کرده به چشم می‌خورد». مراسمات مذهبی و عزاداری‌ها از بخش‌های خواندنی این جلد می‌باشد. در بخشی از فصل دوم چنین می‌خوانیم: «اصولا عزاداری در اردبیل در تمام طول سال برگزار می‌شود. معمولا صبح‌های
جمعه یا عصر جمعه به هیات‌هایی که هر هفته در منزل یکی شان جمع می‌شوند و نوحه خوانی می‌کنند و سینه زنی. هر هیاتی پرچم‌ها و علائم خاصی دارد. این عزاداری‌ها با مناسبت‌های روز هم تناسب دارد و بسته به حال و هوای آن زمان ادعیه‌ها و نوحه‌ها خوانده می‌شوند. طشت گذاری، سنتی کهن است، شاید تمثیلی از رفع تشنگی عزاداران
امام حسین علیه‌السّلام در مقابل
تشنگی او. سه روز مانده به
محرم طشت گذاری شروع می‌شود. روز اول دو محله بزرگتر؛ یعنی تابار و اونچی میدان طشت گذاری می‌کنند. و روز دوم و سوم به ترتیب کوچکترها. طشت‌های استفاده شده معمولا بسیار قدیمی و از جنس مس یا برنج و بعضی هایشان بسیار بزرگ هستند. طشت‌ها را از چند روز قبل در محلی آماده می‌کنند و ریش سفیدان محل طشت‌ها را به دوش می‌گیرند و علما و سالخوردگان و بزرگان در جلو و مردم در پشت سر سینه زنان یا زنجیرزنان به سمت
مسجد حرکت می‌کنند... این طشت‌های
آب در نظر مردم، جلوه مظلومیت و
معصومیت حضرت امام حسین علیه‌السّلام بوده و برخی بر این عقیده‌اند که این طشت‌ها شفا دهنده‌اند و گاهی دخیل می‌بندند و
دعا می‌کنند و شمعی روشن می‌کنند. از گذشته نیز حکایات زیادی از شفا یافتگان این زمان‌ها در بین مردم رواج دارد». از دیگر آداب و رسومی که به آن پرداخته شده، مراسمات ویژه
نوروز است. مؤلف در این رابطه چنین آورده است: «با نزدیک شدن نوروز اغلب خانواده‌های اردبیلی ظروف مسین خود را برای سفید کردن به مسگران می‌دادند و به میمنت
عید چند کوزه آب خریداری می‌کردند که این دو از رسوم قبل از عید در منطقه محسوب می‌شدند». به نوشته وی: «در آستانه عید اسباب بازی‌های ویژه این ایام به
بازار می‌آمد و در آن زمان که صنعت پلاستیک سازی وجود نداشت کودکان از اسباب بازی‌های سفالی به نام توتک و دولکه استفاده می‌کردند. یکی از آیین‌ها و ایام به خصوص قبل از آغاز
عید نوروز در استان اردبیل مراسم
شب چهارشنبه آخر سال می‌باشد که نشانه‌هایی از آداب و رسوم ویژه ی آن هنوز نیز تا حدودی در بین ساکنان منطقه مرسوم است. به گفته ی سالخوردگان اردبیلی روز چهارشنبه پایان سال از زمان‌های قدیم در منطقه به گل چهارشنبه موسوم است، زیرا همه خانه‌ها در این روز مثل گل پاکیزه شده و بر خلاف چهارشنبه قبل از آن که به کول چهارشنبه؛ یعنی چهارشنبه خاکستر معروف است، زیبا و شادی آفرین می‌شود. از رسوم زیبایی که سال‌ها قبل در عصر چهارشنبه آخر سال دراین استان رواج داشت، بردن هدایایی از سوی خانواده‌ها طی مراسم خاصی به خانه
دختران شوهر رفته بود.
پسران جوان در این شب کمربندهای پارچه‌ای یا دستمال خود را از دریچه روشنایی اطاق همسایه و یا اقوام خود آویزان می‌کردند و صاحب خانه بدون آن که در صدد شناسایی آنان برآید، هدایایی را به پارچه می‌بست. در شب عید اغلب خانواده‌های ساکن در منطقه غذاهای مخصوصی متشکل از
ماهی دودی ،
گوشت قیمه ،
مرغ و کوکو به همراه
برنج که می‌توان گفت، بهترین شام آنان در طول سال می‌باشد را تدارک می‌بینند. هنگام تحویل حتی اگر نیمه‌های شب هم باشد، بسیاری از افراد خانواده بیدار مانده و بر سر
سفره هفت سین که با
قرآن مجید و شمع‌های الوان آراسته شده است، به انتظار می‌نشینند. سفره هفت سین هنوز نیز در برخی از خانه‌های منطقه برای پذیرایی از میهمانان تا سیزدهم عید نوروز پهن باقی می‌ماند. قبل از تحویل سال اغلب افراد
وضو گرفته و برای لحظاتی سکوت همه جا را فرا می‌گیرد و فقط صوت مناجات به گوش می‌رسد. جمع کثیری از مردم اردبیل بر اساس یک سنت دیرینه مذهبی در آخرین و اولین
پنجشنبه سال بر سر مزار درگذشتگان خویش حضور می‌یابند. برخی از این آداب و رسوم پسندیده با وجود تغییر و تحولات فرهنگی فراوان هنوز نیز در میان مردم منطقه رایج هستند».
در مجلد سوم اولین گفتار به تاریخ اردبیل از
شهریور ۱۳۲۰ تا
انقلاب اسلامی اختصاص دارد. مباحثی؛ مانند
اقتصاد ، بازرگانی، پزشکی و نقدهای خوانندگان پیرامون مجلدات پیشین کتاب از دیگر مطالب این مجلد است. چگونگی شکل گیری
فرقه دموکرات و ترورها و اقدامات این فرقه برضد
امنیت مردم از بخش‌های مورد توجه این جلد است. در بخش
فرهنگ و
معارف به تعلیم و
تربیت قدیم و جدید و چگونگی شکل گیری مدارس جدید و نیز نهادهای فرهنگی، هنری پرداخته شده است. اردبیل علما و دانشمندان بزرگی را در دامان خود پرورش داده که اسامی آنها نیز به ترتیب حروف الفبا آمده است. در بخشی از این مجلد می‌خوانیم: «
ختم قرآن ، یعنی به پایان رساندن تحصیل
قرائت قرآن ، تشریفاتی داشت، بدین معنی وقتی نوآموز به آخرین
سوره می‌رسید، برای خانواده اش افتخاری از حیث تحصیل وی فراهم می‌گشت.
پدر و
مادر و کسان طفل؛ از این که فرزند آنها موفق به فراگرفتن تمام قرآن شده است، احساس مسرت می‌کردند و معمولا به شکرانه آن مهمانی‌هایی ترتیب می‌دادند».
در ابتدای هر مجلد فهرست مطالب و در انتهای آن فهرست اشخاص و
طوایف ، امکنه، کتب و مجلات آمده است. فهرست عکس‌های جلد اول در فهرست مطالب آمده است. در برخی صفحات نیز پاورقی‌هایی دیده می‌شود.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
