ادات تنبیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"تنبیه"
مصدر باب "تفعیل" از ماده‌ی "نبه" و در لغت به معنای آگاه ساختن و توجه دادن است. (نبهته علی الشیء: وقفته علیه،)
در اصطلاح
نحو "تنبیه" عبارت است از توجه دادن مخاطب به کلام القا شده به او با ادات مخصوص و "ادات تنبیه"، حروفی هستند که این معنا را افاده می‌کنند.
این حروف در ابتدای کلام واقع شده و عبارتند از:
"ألا"، "أما"، "ها" و "یا" (بنابر نظر بعضی "یا" نیز از ادات تنبیه است؛ همچون
ابن مالک به نقل از
محقق رضی ).
به عنوان مثال "ألا" در
آیه شریفه «أَلا إِنَّ أَولیاءَ اللهِ لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون» «آگاه باشید! (دوستان و) اولیای
خدا نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند»
از ادات تنبیه بوده و بر توجه دادن مخاطب به این‌که برای دوستان خدا
بیم و اندوهی نیست، دلالت دارد.
معنای لغوی تنبیه (توجه دادن) در معنای اصطلاحی لحاظ شده است به این بیان که متکلم با ادات تنبیه، مخاطب را به کلامی توجه داده و آگاه می‌سازد. البته باید دقت داشت معنای اصطلاحی خاص بوده و در توجه دادن با ادات تنبیه واقع می‌شود و به عبارت دیگر نوعی تنبیه خاص است؛ ولی تنبیه لغوی عام بوده و ممکن است با غیر ادات مخصوص (همچون
جمله فعلیه "نبهت") نیز واقع شود.
«تنبیه» به معنای آگاهی دادن است، و ادوات به کار رفته در این معنا عبارتند از:
۱. ا: (الم تر الی ربک کیف مد الظل...)؛ "آیا ندیده‌ای که پروردگارت چگونه
سایه را گسترده است".
و (الم نشرح لک صدرک)؛ "آیا برای تو سینه ات را نگشاده‌ایم ".
۲. الا (به فتح
همزه و تخفیف لام): (... الا انهم هم السفهاء ولکن لا یعلمون)؛ " هشدار که آنان همان کم خردانند ولی نمی‌دانند ".
که بر حتمی الوقوع بودن مابعد خودش دلالت می‌کند.
در میان
عالمان نحو در تبیین مباحث "ادات تنبیه" سه رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی (همچون
ابن حاجب در "
الکافیة ") ادات تنبیه را در باب "حرف" در کنار مباحث "
حروف ندا " و "
حروف عاطفه " آورده‌اند. در مقابل بعضی (همچون صاحب
بداءة النحو ) ادات تنبیه را در ضمن عنوان کلی "ادات" در کنار سایر ادات، مورد بررسی قرار داده‌اند و بعضی (همچون صاحب
النحو الوافی در ذکر "ها"در ذیل مباحث
ندا و
اسم اشاره)
در ذیل مباحث دیگر به ادات تنبیه اشاره کرده‌اند. دو حرف "ألا" و "أما" را حروف استفتاح نیز نامیده‌اند.
ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "
مغنی اللبیب " در ضمن بررسی مفردات، هر یک از ادات تنبیه را به صورت جداگانه بیان کرده و به کار برد آن‌ها در تنبیه اشاره می‌کند.
در این بخش با توجه به نوع "ادات تنبیه"، به بررسی نحوه‌ی کاربرد و جایگاه آن‌ها در کلام اشاره می‌شود:
این دو از میان ادات تنبیه، اختصاص به جمله داشته و بر هر دو نوع جمله وارد می‌شوند:
الف.
جمله فعلیه ؛
مانند: «أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ»؛ «آگاه باشید! آن روز که (عذاب) به سراغشان آید از آن‌ها بازگردانده نخواهد شد»
در این
آیه شریفه "ألا" حرف تنبیه و در معنا بر جمله‌ی "لیس مصروفا عنهم" وارد شده است؛ اگر‌چه در لفظ بین آن دو، ظرف (یوم) و مضاف‌الیه آن (یأتیهم) فاصله شده است.
ب.
جمله اسمیه ؛
مانند: «أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ»؛ «آگاه باشید! این‌ها همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند»
در این آیه شریفه "ألا" حرف تنبیه و بر جمله اسمیه (إِنَّهُمْ...) وارد شده است.
"ها" به خلاف دو مورد قبل اختصاص به جمله نداشته و آنچه بعد از آن واقع می‌شود به چهار گونه است:
اسم اشاره قریب و متوسط؛ مانند: «هذا» و «هذاک».
در این کاربرد ممکن است میان "ها" و اسم اشاره، موارد ذیل فاصله شوند:
۱. قَسَم؛ مانند: «ها اللهِ ذا»؛
در این مثال "ها" حرف تنبیه و "ذا" اسم اشاره است که لفظ جلاله (
الله ) پس از حذف حرف
قسم بین آن دو فاصله شده است.
۲.
ضمیر منفصل مرفوعی؛
مانند: «ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا یُحِبُّونَکُمْ». «شما کسانی هستید که آن‌ها را دوست می‌دارید؛ ولی آن‌ها شما را دوست ندارند»
در این آیه شریفه "انتم" ضمیر منفصل مرفوعی است که میان اسم اشاره (اولاء) و حرف تنبیه (ها) واقع شده است.
۳.
حرف تاکید "إنّ"؛ مانند: «ها إنّ ذا الکلام عجیب»؛
در این آیه شریفه (إنّ) حرف تاکید است که میان اسم اشاره (ذا) و حرف تنبیه (ها) واقع شده است.
۴. حرف "کاف"، مانند: «أهکذا تتکلم».
در این مثال "ها" حرف تنبیه و "ذا"
اسم اشاره است و "کاف" تشبیه میان آن دو فاصله شده است.
اسم مرفوع بعد از "أیّ" و "أیّة" در
ندا،
مانند: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ». «ای
انسان ! چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟!»
در این آیه شریفه "ایّ"
منادا و "الانسان" اسم مرفوع پس از آن است که "ها"ی تنبیه بین آن دو واقع است.
جمله اسمیه؛ مانند: «ها إنّ وعد الله حق»؛
در این مثال "ها" حرف تنبیه و بر جمله اسمیه (أنّ وعد..) وارد شده است.
"ها" در این کاربرد با "إنّ" و یا ضمیر منفصل مرفوعی
همراه است؛ مانند: «ها انا تائب»؛ در این مثال "ها" بر ضمیر مرفوعی (انا) وارد شده است.
جمله فعلیه؛ مانند: «ها قد اعددنا المجلس».
در این کاربرد "ها"ی تنبیه بیش‌تر با
فعل ماضی همراه با "قد" بکار می‌رود.
بنا بر نظر بعضی حرف "یا" گاهی به عنوان "ادات تنبیه" بکار می‌رود و تمنی از مواردی است که غالبا پس از آن قرار می‌گیرد.
مانند: «یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً»؛ «ای کاش ما هم با آن‌ها بودیم، و به رستگاری (و پیروزی) بزرگی می‌رسیدیم!»
در این
آیه شریفه "یا" حرف تنبیه و "لیت"
حرف تمنی است.
۱. "ألا" و "أما" در اصل مرکب از همزه انکاری (أ) و
حرف نفی ("لا" و "ما") بوده‌اند که پس از ترکیب، بر تاکید و اثبات دلالت دارند.
۲. "ألا" و "أما" در صدر کلام واقع شده و به اصطلاح صدارت طلب هستند؛ ولی "ها" در صورت اتصالِ بدون فاصله به اسم اشاره، صدارت طلب نیست و ازاین‌رو به حسب جایگاه
اسم اشاره می‌تواند در ابتدا یا وسط کلام واقع شود.
۳. "ألا" غالبا بر "إنّ"
و "
ندا"
وارد می‌شود.
۴. "أما" غالبا بر "قسم" وارد می‌شود.
۱.
آیه «أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ»
(آگاه باشید! اینان همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند)؛ در این آیه شریفه "ألا" از ادات تنبیه بوده و بر جمله‌ی (إنّهم..) وارد شده است.
۲.
حدیث «ألا و إنّ لکلّ دم ثائرا، و لکلّ حقّ طالبا»
، (
امیرالمؤمنین فرمودند: آگاه باشید! هر خونی خونخواهی دارد و هر حق را جستجو‌گری است)؛ در این فراز از خطبه حضرت، "ألا" از ادات تنبیه بوده و بر جمله‌ی اسمیه (إنّ لکلّ دم ثائرا) وارد شده است.
در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که ادات مذکور ممکن است در غیر تنبیه به کار روند؛ از این رو در بخش
مفردات هر یک از آن‌ها با عنوان مستقلی مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
(۱) قرآن کریم.
(۲) ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، موسسة الآعلمی، ۱۴۲۶ هـ ق، چاپ اول.
(۳) الجامی، عبدالرحمن بن أحمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـق، چاپ اول.
(۴) الغلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیة، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۹هـ ش، چاپ اول.
(۵) الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول.
(۶) حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۴ ش، چاپ چهارم.
(۷) درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، سوریه، دارالإرشاد، ۱۴۱۵ هـ ق، چاپ چهارم.
(۸) شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ هـ ق، چاپ بیستم.
(۹) صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم.
(۱۰) صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۱ هـ ق، چاپ اول.
(۱۱) دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغة، قم، انتشارات پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹.
سایت پژوهشکده باقرالعلوم فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ادات تنبیه».
